Hoe komt links uit het slop? In de peilingen is het linkse blok diep weggezakt. Kiezers herkennen zich blijkbaar niet meer in hun partijen. De PvdA sloeg in de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen met succes een ouderwets linkse toon aan, die vervolgens verdween. Maar PvdA-kiezers zeggen nog steeds dat ze graag een sterke ideologie zien, gebaseerd op solidariteit (Ipsos politieke barometer). Het is tijd voor vernieuwing van het linkse gedachtegoed, en dat kan het best door terug te keren naar de bron: het werk van Karl Marx.
Behalve de PvdA kunnen ook GroenLinks en de SP hier baat bij hebben. Die zijn ofwel te veel verweven met het huidige systeem, of klampen zich vast aan een verdwijnend stelstel. De met gejuich ontvangen Piketty zal links niet aan een fundamenteel andere blik helpen. Hij biedt veel feitenmateriaal, maar weinig analyse. Linkse partijen zullen de huidige economische en politieke orde opnieuw moeten interpreteren, willen ze haar kunnen veranderen. Daarom doen ze er goed aan Het Kapitaal van Marx weer ter hand te nemen. Vijfentwintig jaar na de val van de Berlijnse muur kan het werk van Marx weer met een frisse blik worden gelezen, zonder de geopolitieke en ideologische strijd van de Koude Oorlog.

Broodnodige durf

Als een van de eersten heeft Marx het karakter van de terugkerende crises in het kapitalisme geanalyseerd; zijn observaties zijn ook nu nog van belang. Inspiratie kan worden opgedaan bij een nieuwe generatie economen en filosofen, die Marx weer lezen om de logica van de huidige wereldeconomie te doorgronden. Het is misschien even wennen om een woord als ‘kapitalisme’ niet als politiek vlagvertoon te begrijpen, maar simpelweg als de beschrijving van een economische orde waarin het kapitaal het ordenende principe is: alle waarde wordt uitgedrukt in geld of verhoudt zich daar op een of andere wijze toe.
Marx heeft helder uitgelegd dat het kapitalisme alleen kan voortbestaan als de economie groeit. Nog altijd worden er nieuwe manieren gevonden die dit mogelijk maken, bijvoorbeeld die van de reële productie losgekoppelde handel in financiële producten. Dit was één van de redenen voor de crisis van 2008, die we nog altijd niet te boven zijn.
Als een van de eersten heeft Marx het karakter van de terugkerende crises in het kapitalisme geanalyseerd; zijn observaties zijn ook nu nog van belang. Denk bijvoorbeeld aan de beroemde theorie van de fetisj van de waren, die stelt dat de verhoudingen tussen werknemers en werkgevers die leiden tot een product aan ons verschijnen als objectieve eigenschappen van dat product. Wat door sociale verhoudingen is geproduceerd, lijkt ten onrechte natuurlijk en objectief. Neem de kledingindustrie: we weten precies wat een spijkerbroek kost en waar die het goedkoopst is, maar wie realiseert zich nog door wie en onder welke omstandigheden zijn nieuwe spijkerbroek is geproduceerd?
Dit geldt in feite voor de economie als geheel: die lijkt objectief en onveranderlijk: ze is er nu eenmaal en bepaalt in grote mate ons leven. Marx helpt te begrijpen dat de economie in werkelijkheid een door mensen gemaakt systeem is. Ze is onder historische omstandigheden geworden wat ze nu is en zal daarom ook weer veranderen. Alleen dat is al een reden voor linkse partijen om Marx te lezen. Zo worden ze eraan herinnerd dat de huidige orde kan en zal veranderen, en dat ze dus niet moet worden bekeken als een van nature gegeven systeem waaraan we ons moeten aanpassen. Door Marx te lezen vinden ze hopelijk de zo broodnodige durf om ons een andere wereld voor te stellen dan één die wordt bepaald door geld, groei en een steeds weer in crisis uitmondende economie.

 

Dit artikel verscheen op 22 december 2014 opde Volkskrant.nl. Het laatste nummer van de Helling geeft een podium aan een nieuwe generatie Marxlezers.