Зошто не треба да се патува со авион

Иако авијацијата придонесува со 2,8 проценти во вкупната емисија на CO2, нејзиното штетно влијание ретко се појавува во агендата за климатски акции. Во една глобализирана економија со бизниси и животен стил што се одвиваат со авионски превоз, навиката да се патува со авион може тешко да се напушти. Според Фабрицио Менардо луѓето мора да го променат своето однесување, а креаторите на политики мора да ги адресираат социо-економските предизвици на овој сектор за да ги координираат патувањето и климатските цели.

Во 2015 година, под влијание на прочуениот Париски договор, речиси секоја земја на планетава се заколна дека ќе го ограничи порастот на глобалната температура на помалку од 2 Целзиусови степени во споредба со прединдустриските нивоа и да „вложи напор“ да го одржи затоплувањето на 1,5 Целзиусов степен. Најновиот извештај на Меѓувладиниот панел за климатски промени (IPCC) покажува дека емисиите на стакленички гасови како резултат на активностите на луѓето веќе предизвикале затоплување од околу 1,1 степен, што довело до пораст на екстремните временски услови и климатските настани, како топлотни бранови, огромни врнежи и суши. Многу од овие влијанија ќе траат со векови, а нивната големина ќе расте согласно со кумулативните емисии во иднина. IPCC проценува дека, со цел да постигне веројатност од 67 проценти да остане под вредност од 1,5 Целзиусов степен, нашите кумулативни емисии на CO2 од почетокот на 2020 година мора да останат под 400 милијарди тони. Моменталните годишни емисии на CO2 изнесуваат околу 35 милијарди тони.

Влијанието на воздушниот сообраќај врз климата

Пред пандемијата со ковид-19, авијацијата беше одговорна за емисии на повеќе од милијарда тони CO2 секоја година, што претставуваа околу 2,8 проценти од емисиите глобално. Овој сооднос е во извесна мера поголем во многу земји со високи примања. Авијацијата е еден од главните предизвикувачи на екстремни разлики во личниот јаглероден отпечаток помеѓу глобалното население. Се смета дека околу 80 проценти од речиси осум милијарди луѓе во светот никогаш не патувале со авион. Друга крајност е тоа што една студија објавена во 2020 година укажува на тоа дека најчестите патници со авион, околу еден процент од вкупното население, се веројатно одговорни за повеќе од 50 проценти од емисиите создадени при комерцијални летови. Пандемијата со ковид-19 драстично го намали воздушниот сообраќај, со околу 55 проценти помалку патници во 2020-2021 во споредба со 2019 година. Сепак, воздухопловната индустрија очекува за неколку години бројот на патници да се врати на нивото од пред пандемијата, a прекините поврзани со ковид-19 веројатно ќе имаат минимален ефект врз долгорочното влијание на авијацијата врз климата.

Додека во моментов емисиите поврзани со авијацијата се ниски во споредба со други сектори, широко прифатено е дека стакленичките гасови и други емисии кои придонесуваат за глобалното затоплување, како кондензациските траги, кои веројатно се одговорни за значителен процент од климатското влијание на авијацијата, е тешко да се избегнат. Освен тоа, се очекува овие емиисии да растат во следните децении согласно зголемената побарувачка. Како резултат на овие фактори, освен ограничениот износ на преостанатиот јаглероден буџет, емисиите од авијацијата набргу ќе бидат превисоки. Тоа ќе остане така дури и ако успешно го декарбонизираме остатокот од економијата. Како што се наведува во Извештајот за разликата во емисиите од 2020 година на Програмата за животна средина на ООН: „Без дополнителни мерки за ублажување, до 2050 година комбинираните меѓународни емисии [од авијацијата и бродскиот превоз] ќе трошат околу 60 до 220 проценти од достапниот глобален јаглероден буџет“.

Донесена во 2020 година, иницијативата Нула емисии од млазни авиони на британската влада ги прикажува предизвиците на постигнување јаглеродна неутралност во авијацијата. Оваа стратегија предвидува решенија вклучувајќи брзо и невидено подобрување на воздухопловната ефикасност и одржливо производство на горива, покрај масовно напуштање на технологиите со негативни емисии (NET). Според најоптимистичното сценарио анализирано во Нула емисии од млазни авиони, до 2050 година Велика Британија ќе треба да отстранува од атмосферата 9 милиони тони CO2 годишно, што е 2.250 пати повеќе од капацитетот на најголемата постројка за отстранување CO2 во моментов. Според пореалистични сценарија, оваа бројка е до четири пати повисока.

Спротивно на тврдењата на воздухопловната индустрија и на владите, овие бројки ќе покажат дека да се постигне јаглеродна неутралност без намалување на бројот на летови ќе биде речиси невозможно во блиска иднина. Се разбира, опциите за авијацијата треба одново да се разгледаат кога ќе станат достапни нови технологии. Сепак, во моментов е јасно дека масовното патување со авион е едноставно некомпатибилно со стабилна клима. Но, постои консензус во масовните медиуми и во јавната дебата генерално, дека намалувањето на воздушниот транспорт е едноставно незамисливо.

Економските предизвици од намалување на авијацијата

Клучната причина за верувањето дека воздушниот транспорт е незаменлив е неговата економска важност. Авијацијата е вкоренета во глобалната економија, овозможувајќи услуги и извор на приход за милиони луѓе во светот. Во случај на значително намалување на воздушниот сообраќај, многу од 90-те милиони работни места во светот што го опслужуваат овој сектор ќе бидат укинати. И меѓународните економски активности би биле сериозно нарушени: околу 35 проценти од светската трговија се одвива со авионски превоз, а многу меѓународни бизниси се потпираат на често летање за да одржуваат контакти со потрошувачите и со добавувачите.

За успешна транзиција кон свет со помалку воздушен сообраќај треба целосно да се имаат на ум овие прашања со сета нивна комплексност. Авијацијата во својата актуелна форма не се разликува од другите фактори што загадуваат, како екстракцијата и обработката на фосилни горива кои ќе треба да се намалат и конечно да исчезнат ако сакаме да постигнеме јаглеродна неутралност. Мора да ги штитиме нашата животна средина, како и здравјето и изворите на приход на луѓето и на општествата, а не постоењето на индустрии што се во основа неодржливи.

Пандемијата јасно покажа дека навистина можат да се направат крупни промени во начинот на кој функционираат нашите бизниси, што беше практично незамисливо пред пандемијата. На пример, во 2020 и 2021 година, деловното патување речиси не постоеше, а компаниите беа обврзани да ги адаптираат своите оперативни модели. Пандемијата придонесе и кон радикална промена на тоа што можат и треба да направат владите за да влијаат врз економијата. Интервенции како принуден одмор за да се намали отпуштањето, зголемена потрошувачка на владите и издавање заеднички обврзници на ЕУ беа незамисливи пред пандемијата. Сепак, без нив јавноздравствената и економската криза би биле многу пострашни. За да ги заштитат луѓето од коронавирусот, владите ги ограничија, па дури и ги укинаа авиолиниите. Нема причина истото да не се направи и за заштита од климатските промени.

Праведна економска транзиција кон свет со помалку воздушен сообраќај може да се постигне со мерки како јавни инвестиции, стимулирање на пазарот, регулативни и политики за социјална заштита, од кои голем број се разгледани во последниот дел од овој напис. Сепак, за успешен развој и имплементација на овие политики се потребни години, ако не и децении со континуирани политички заложби, како и блиска соработка помеѓу владите. За тоа е неопходна силна јавна поддршка. За жал, моментално отсуствува ова ниво на јавна поддршка на ограничувањата на воздушниот сообраќај.

Културен отпор на ограничувањето на воздушниот сообраќај

Постојат индиции дека еколошките размислувања биле причина за намалување на бројот на патници во Германија и во Шведска во 2019 година, а малото движење против летањето расте, поддржано од научната заедница. Сепак, глобално, бројот на патници се зголемуваше од година во година пред пандемијата, кога значително опадна. Се предвидува дека до 2025 година побарувачката ќе се врати на нивоата од пред пандемијата и дека ќе продолжи да расте во иднина.

Додека економските фактори претставуваат структурна пречка за намалување на воздушниот сообраќај, поголемиот број летови се поради одмор, а не деловни обврски. Придружена со масовна промена кон виртуелни состаноци и драстични намалувања на деловните патувања, пандемијата со ковид-19 ја зголеми важноста на патување со авион поради одмор. Ова може да продолжи долгорочно. Така, постои принудна индивидуална одговорност.

Честото патување со авион стана и симбол на социјален статус и аспект на личен идентитет.

Една анкета спроведена во 2020 година, покажала дека 82 проценти од лондончаните биле загрижени за климатските промени, а 87 проценти биле мотивирани да помогнат во нивно спречување, а сепак само 13 проценти се откажале од патување со авион од еколошки причини. Овие резултати се поткрепени со резултатите од глобалните анкети направени пред пандемијата: глобалното затоплување претставува итна состојба за 64 проценти од населението во светот, но само 14 проценти би избрале алтернативна форма на транспорт, дури и ако тоа е поскапо или помалку удобно од патувањето со авион. Еден од главните фактори зад ова е драстичното потценување на климатското влијание на воздушниот сообраќај во класична манифестација на ниска „јаглеродна писменост“.

Иако свесноста е важна, едноставно информирање на луѓето за климатските штети од летањето често не е доволно за да се постигне промена во изборот при патување. Знаењето, било ново или латентно, прво мора да се усвои. Успешното усвојување е една од најчестите причини за укинување или за намалување на воздушниот сообраќај од еколошки побуди. Освен тоа, нашите одлуки се под силно влијание на општествените норми и очекувања. Често патуваме со авион бидејќи тоа се очекува од нас; се плашиме дека ќе ги загрозиме нашите кариери или пријателства ако одбиеме да го направиме тоа. Со цел да се намали когнитивното разидување што тоа може да го создаде, го потценуваме влијанието на нашите постапки и се повикуваме на недостиг можности, предност, верување дека намалувањето на емисии е одговорност на другите (корпорации, идни технологии итн.) и во вклучување во компензаторни активности како неутрализација на јаглеродниот диоксид или други доблесни избори.

Честото патување со авион стана и симбол на социјален статус и аспект на личен идентитет, особено меѓу новинарите, бизнисмените, славните личности и креаторите на политики. Луѓето од овие категории претставуваат мало малцинство од населението, но тоа има непропорционално влијание врз јавното мислење и јавните политики.

Конечно, нашиот став во однос на патувањето со авион зависи од нашиот географски и социо-демократски контекст. Постои разноликост и во рамки на заедниците, каде што различни демографски групи ги правдаат своите патувачки навики на разни начини и патуваат од разни причини, и помеѓу разни заедници. На изолирани локации како Исланд, на пример, отсуството на алтернативен транспорт e особено важно. Затоа, поддршката, политиките и кампањите мора да се адаптираат за да им бидат привлечни на различни заедници и различни патници.

Што може да нè научи авијацијата за еколошката транзиција

Како резултат на очигледната несоодветност на технолошките решенија, авијацијата ги нагласува предизвиците својствени за нула-нето емисии подобро од повеќето други сектори, овозможувајќи ни подобро да ги разбереме напорите неопходни за поуспешна поширока трансформација.

Како што видовме, ќе биде речиси невозможно да се постигне јаглеродна неутралност во претстојните децении без намалување и на авиолиниите и на активностите во бизнисите што зависат од воздухопловниот сектор. Ова е практично прифатливо за авијацијата, наспроти пристапот „глава во песок“ типичен за многу влади и како што сме виделе во јавниот дискурс. Сепак, истото важи и за економските активности генерално. Емпириски докази укажуваат дека дури и најмалку ригорозните цели наведени во Парискиот договор е малку веројатно да се исполнат во контекст на континуираниот раст на глобалната економија, концепт со важни последици што допрва треба да стане дел од нашата колективна свест.

Во смисла на културни бариери, сме виделе дека повеќето луѓе го потценуваат и/или го рационализираат влијанието на нивното патување со авион. Како резултат на тоа, тие не се подготвени да ги променат своите навики. Ова понекогаш се губи во климатските расправи. Не постои сомнеж дека корпорациите и владите мора да бидат отчетни, и дека е неопходна системска промена. Но, нула-нето трансформацијата, исто така, подразбира значителни промени во однесувањето на поединците, барем во богатите земји.

Третиот предизвик е поврзан со социјалната праведност и нееднаквоста. Како што е наведено погоре, воздушниот сообраќај се одликува со глобална јаглеродна и социо-економска нееднаквост. Количеството јаглерод што се создава при само еден меѓуконтинентален лет по патник е поголемо од просечните годишни емисии на жители во многу од најсиромашните држави во светот, а влијанието на приватните млазни авиони или на вселенскиот туризам е уште пострашно. Секој сериозен обид да се реши климатската и еколошка криза мора да ги опфати и да се справи со прашањата за социјална праведност, во спротивно, со право, би бил некоректен и лицемерен.

Авијацијата во својата актуелна форма не се разликува од другите фактори што загадуваат, како екстракцијата и обработката на фосилни горива кои ќе треба да се намалат и конечно да исчезнат ако сакаме да постигнеме јаглеродна неутралност.

Стратегии за намалување на воздушниот сообраќај

Особено е важно предизвиците наведени погоре да бидат целосно разгледани од страна на активистите и креаторите на политики кои работат на намалување на воздушниот сообраќај. Предлозите за политики треба да имаат цел да донесат промени кои ќе бидат широко прифатени; јавните кампањи може да ја зголемат поддршката и да ја засилат свеста за и на подалекусежните мерки. Во моментов, стратегиите за намалување на емисиите од воздухоплови се стремат кон технолошки решенија поддржани од пазарни механизми, како оданочување на јаглеродот или планови за тргување со емисии.

Сепак, беа предложени и низа политики чија цел е намалување на опсегот на летање. Од нив, најголемо внимание привлече предлогот за забрана на кратки летови. Ваква забрана неодамна беше усвоена во Франција за домашни дестинации на кои може да се стигне со воз, а би можела веднаш да се примени и во други земји каде што ова прашање се разгледува, како и за кратки меѓународни летови.

Втората предложена мерка, што ја бараа и активистите и воздухопловната индустрија, е преглед на регулативите за користење на аеродромите во ЕУ. Во моментов, компаниите летаат со празни авиони во периоди на мала побарувачка со цел да не го изгубат правото на полетување и слетување на аеродромите. Бидејќи тоа не е единствената причина да се управува авион со неколку патници, треба да се разгледаат дополнителни регулативи за зголемување на стапките на пополнување на авионите.

Трета можна мерка е укинувањето на даночните олеснувања за керозинот како што предложи ЕУ за домашните летови; ова може да се прошири и на други земји и на меѓународни летови. Конечно, беше предложена и забрана на програми за често летање. Овие програми кои поттикнуват штетно однесување не треба да продолжат. Таквата забрана треба да се комбинира со прогресивен данок за често патување со авион.

Со понудено намалување на обемот на летови и со побарувачка од економско дестимулирање на честото патување со авион, овој релативно благ збир политики ќе придонесе за решавање на најсериозните пречекорувања поврзани со емисиите во авијацијата. Предноста на овие политики е што тие засегаат релативно мал број луѓе, па според тоа е поверојатно да добијат доволно поддршка. За да бидат ефикасни неопходна е координација помеѓу повеќе влади. Ако тоа не успее, патниците и авиолиниите ќе преминат во соседните земји со помалку строги регулативи и пониски трошоци, што ќе доведе до истекување јаглерод. Овие политики треба да се имплементираат заедно со други мерки како нова обука и финансиска поддршка за вработени во воздухопловната индустрија и финансирање на достапен, удобен и одржлив патен транспортен систем. Освен тоа, на заедниците што зависат од воздушниот туризам треба да им се помогне да се адаптираат на различни модели на патување и во диверсификација на нивните економии за да се зголеми нивната издржливост и одржливост.

Зголемувањето на цената на (честото) летање би придонело за намалена побарувачка генерално, но e малку веројатно дека тоа ќе предизвика промена на навиките на најбогатите. Милијардерите имаат личен јаглероден отпечаток стотици или дури и илјадници пати поголем од просечниот, главно поради тоа што користат приватни млазни авиони, хеликоптери и суперјахти. Забрана или висок прогресивен данок на приватните авиони би го засилиле кредибилитетот на другите мерки. Сепак, без меѓународна координација овие политики би биле претежно симболични бидејќи воздухопловите би се префрлиле и би се сервисирале во други земји.

Економските дестимулации и намалениот број летови може да предизвикаат луѓето добро да размислат во поглед на воздушниот сообраќај, но тие нема да го сменат мислењето. Затоа, потребни се кампањи за поткревање на свесноста за вистинскиот ефект на летањето кои ќе ги предизвикаат општествените норми во врска со него. Познато е дека еколошкиот отпечаток на климатските истражувачи и на еколошките поборници влијае врз нивниот кредибилитет; според тоа, важен фокус при таквите кампањи треба да бидат личните примери на активистите, креаторите на политики и научниците кои одбиваат да прифатат дека патувањето со авион е нормално.

Климатските поборници може да претстават алтернативна, нискојаглеродна визија на исполнет живот што го деконструира синонимот на патување и летање и да подвлече дека искуствата што збогатуваат се стекнуваат со патување, а не со летање. Ваквите пораки мора да се внимателно ускладени за да се избегне елитизам. Не тежнееме кон свет во кој само оние што добро заработуваат имаат ресурси и време да патуваат; нашата визија е дека секој треба да има можност да ги доживее далечните места и култури и тоа да го стори на одржлив начин.

Списокот политики неопходни да ја остварат оваа визија е долг и опфаќа мерки што не се директно поврзани со патувањето. Рекламите на авиокомпаниите треба да се забранат или строго да се ограничат. Би можеле да се воведат намалување на работното време и право на подолг период за одмор или за платено отсуство. Таквите мерки, покрај солидните системи за социјална добросостојба, би им овозможиле на луѓето да патуваат подолго без да страхуваат од економски проблеми или разнишани изгледи за работното место при нивното враќање. На младите би можеле да им се даваат патнички надоместоци што би ги користеле на транспорт и престој со мало еколошко влијание за да им се приближи искуството да патуваат во текот на формативните години.

Тешкотиите што би произлегле при имплементирањето на овие идеи не треба да се игнорираат, а неопходна е и добра доза реализам при предложување на практични промени во политиките, особено со оглед на актуелниот геополитички и економски контекст. Сепак, овие идеи се дел од една поширока визија за одржлив и коректен живот за сите и заслужуваат да го најдат своето место и во рамки на колективните замислени политички опции и во рамки на можните политички опции.

The Far Right’s Firm Grip on the Mainstream

Despite predictions of peak populism, the authoritarian strand of right -wing politics has not lost its steam over the past 12 months. Far-right parties are still winning elections, and even when they lose, they have a deep influence on politics and society. Parts of the centrist establishment and the ultra-rich seem to be playing along.

In Brazil, 2023 began with the inauguration of leftist Luiz Inácio Lula da Silva for a third presidential term. His far-right predecessor and challenger in the elections, Jair Bolsonaro – known for his admiration of the military dictatorship that ruled the country for over 20 years, his homophobia, and his climate and COVID denialism – lost the popular vote at the end of October 2022.

But political developments have not ended this well everywhere. While the right-wing tide is not as high as at the time of Brexit and Trump, the far right, with its hostility to the values of liberal democracy, has penetrated the political mainstream and debates, even in established democracies.

The radical right has managed to mask its toxicity…

In the European Union, the far right has made spectacular electoral progress in France, Sweden, and Italy. While Marine Le Pen was once again unable to beat Emmanuel Macron in the second round of the presidential elections, her party – the National Rally – managed to obtain a record 89 seats in the lower house of parliament in the June 2022 legislative elections. Last time around it won only seven seats.

MPs in France are chosen in single-seat districts in two rounds. For years, this system managed to effectively block the far right with its cordon sanitaire of political parties faithful to republican values. Even if Le Pen’s candidates managed to get into the second round, other parties’ supporters joined forces and voted against them. In the most recent elections, however, this dam developed serious cracks that may not be mended until the next elections.

Our latest issue – Priced Out: The Cost of Living in a Disrupted World – is out now!

Read it online in its entirety or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER

In Sweden’s September 2022 elections, a record number of votes were won by the Sweden Democrats (SD), a party founded in the 1980s with roots in neo-fascist movements. With 20.5 per cent of the vote and 73 MPs, SD became the second largest political force in the Swedish parliament. While the SD is not officially part of Ulf Kristersson’s centre-right minority government, the fact that the government is reliant on its support means that the party has direct influence on policy-making for the first time. In 2010 the SD won just 5.7 per cent of the vote, meaning that it managed to quadruple its vote share in just four electoral cycles.

In Italy, the new prime minister is Giorgia Meloni, the leader of the far-right Brothers of Italy (FdI). The FdI grew out of another political force – the National Alliance – that was a successor to the neo-fascist Italian Social Movement, created directly after the Second World War by allies of Benito Mussolini. Four years ago, FdI obtained just 4.4 per cent of the vote. At the September 2022 elections the party’s vote share rose to 26 per cent, allowing it to become the main force of the Italian right and within the governmental coalition.

The reasons behind such triumphs are quite complex. None of these parties would even dare dream of such popularity if it weren’t for their leaders’ ability to steer them centreward without losing touch with their more radical base. Or perhaps they just managed to better mask the most toxic aspects of their political identities from their more moderate voters. This was exactly the strategy adopted by Marine Le Pen, who distanced herself from the excesses of her father and went as far as to change the name of the party he created. Giorgia Meloni, however, took this approach to another level. Previously known for her support of the “Great Replacement”, a racist conspiracy theory according to which “native Europeans” are purposely being replaced with immigrants, Meloni has recently made concerted efforts to position herself as a responsible politician and a credible partner to both the EU and the US. These included emphasising the necessity of helping Ukraine defend itself from Russian aggression, thus distancing herself from right-wing politicians with connections to Putin such as Silvio Berlusconi or Matteo Salvini.

…but is not able to reign in its authoritarian impulses

This political makeover turned out profitable for the Italian politician. Not only did it make her more acceptable to Washington and Brussels; it also smoothed the way for her to become prime minister. Meloni’s government has maintained an Atlanticist, generally pro-Ukrainian course and has presented a broadly responsible face to the European Union, mainly to ensure a steady flow of EU recovery funds on which Italy’s debt-laden economy is dependent.

Domestically, however, the FdI leader’s government has not been so quick to tame its authoritarian, reactionary side. One of its first legislative proposals was a law targeting the organisers of unregistered rave parties. Critics of the proposal pointed out that it could be used to criminalise any spontaneous protest, and social pressure subsequently led to its withdrawal.

Meloni’s victory also had an impact outside of the political arena. Her supporters have been emboldened to threaten or use violence against people they consider their political enemies, in particular Italian journalists working on the far right such as Paolo Berizzi. Berizzi has been living under round-the-clock police protection for years since receiving death threats for his work on far-right activism. Following Meloni’s victory at the polls, Berizzi commented, “The whole extremist right-wing galaxy has become more confident and feels protected.”

Another prominent individual who came under the spotlight of the far right was Rula Jebreal, a Palestinian journalist and activist who holds dual Italian and Israeli citizenship. In response to a tweet by Jebreal recalling Meloni’s apparent endorsement of replacement conspiracies during her election campaign, the Italian politician attacked her on social media and threatened to sue. While Meloni eventually decided not to file a lawsuit, Jebreal was flooded by a wave of threats and hate speech.

Meloni’s authoritarian instincts can be seen in their strongest form in relation to immigration policies. In her first weeks as prime minister, Meloni refused to allow the Ocean Viking – a ship carrying 234 refugees rescued from the Mediterranean – to dock in any Italian port. In the end France begrudgingly allowed the ship entry to avert a humanitarian catastrophe. This led to conflict between Paris and Rome, which resulted in France suspending a plan to take in more than 3,500 refugees from Italy.

At the end of 2022, Meloni’s government passed new regulations that made life even harder for NGOs helping migrants who find themselves in distress while trying to travel to Europe via the Mediterranean. Activists do not mince their words: the new laws mean that many more migrants will not receive the help they need if they are able to survive their seaborne journeys. Organisations that are caught breaking these rules will be liable for severe punishment, including the seizure of ships used to help people stranded at sea.

While the right-wing tide is not as high as at the time of Brexit and Trump, the far right, with its hostility to the values of liberal democracy, has penetrated the political mainstream and debates.

A similar nativist, authoritarian way of thinking has been forced on Kristersson’s government by the Sweden Democrats. The Tidö agreement, which sets out the conditions for cooperation between the coalition parties and the SD, stipulates that Sweden’s annual quota of resettlement places – available to refugees who have been selected for resettlement in a third country by the UN – be reduced from 5000 to just 900. Permanent residence permits will also be abolished, and public authorities will encourage migrants seen as failing to integrate into Swedish society to leave the country. The criteria required to request Swedish citizenship will become stricter, and the right to family reunion will be limited. Police will also be granted additional powers to fight illegal migration. Human rights defenders fear that this may lead to intensified police harassment of people of colour.

Trump’s candidates lost, but the problem of plutocratic populism remains

In the run-up to the US 2022 midterm elections, Donald Trump supported a number of radical candidates who promised they would not allow victory to be “stolen” from him next time around. Luckily, they were unable to replicate the successes of the Brothers of Italy and the Sweden Democrats. The most spectacular defeats were experienced by candidates for top posts offering responsibility for the administration of federal elections, including counting votes and declaring winners.

American democracy still has two sizeable problems to deal with. The first is the Supreme Court, currently controlled by the religious right. The court has already demonstrated that it is determined to use its power to enforce an extremely conservative interpretation of the constitution that is at odds with the majority of public opinion.

This was deeply felt in June 2022 when the Supreme Court overturned the Roe vs Wade verdict, ending the protection of abortion rights by the US Constitution. Access to this right now relies on a ZIP code lottery, with abortion care drastically reduced in conservative states and maintained or expanded in politically liberal states.

The second problem relates to the Republican Party. In a process that began in the Reagan era and gathered steam during the Obama administration, the party has been drifting rightward into openly authoritarian and anti-democratic waters. The process is so advanced that even Joe Biden – a president from the moderate wing of the Democrats who is always willing to work across the aisle – has identified “Make America Great Again” Republicans as a direct threat to American democracy.

The contemporary Republican Party is a de facto coalition of two groups with a joint interest in curtailing democracy and protecting institutions allowing minoritarian rule. The first is formed from a white, radical right-wing strand of the popular and lower-middle classes determined to protect the US as a democracy of white Christians. This group is ready to limit the freedoms of minorities or migrants and accept authoritarian power structures in order to maintain the status quo. The second is populated by the American plutocracy, which fears extensive democracy that could – in short – result in them paying higher taxes. This conjunction of interests and worldviews forms modern Republican Party ideology, described by American political scientists Jacob S. Hacker and Paul Pierson as “plutocratic populism”.

Trump embodied this ideology with every fibre of his being and every moment of his biography. But even if he loses (or refrains from running in) the next election, the influence of this ideology on the party will not simply fade away.

Plutocratic populism gained impressive support in 2022 when billionaire Elon Musk took over Twitter. A former self-declared “centrist” who kept an equal distance from the Democrats and the Republicans and supported candidates from both sides in elections, Musk has effectively declared his allegiance to the populist-authoritarian wing of the Republican Party. Not only has he adopted Trump’s language; he also acts as his ally in the conflict over freedom of speech on the Internet. The reforms he pushed through at Twitter clearly show his willingness to enhance the visibility of radical right content on the platform.

If nothing changes before the next electoral cycle, this means that one of the key social media platforms will become a machine for spreading disinformation generated by the radical wing of the Republicans, for instance by enhancing the visibility of conspiracy theories challenging the legality of Democrats’ electoral victories. This may lead to events even more horrific than those of 6 January 2021, when Trump supporters – incited by the man himself, who was then leaving office – tried to prevent the official approval of Biden’s victory by attacking the Capitol.

Three extreme examples

Perhaps surprisingly, the most dramatic example of the triumph of the radical right can be found in the EU. In Hungary, long-time prime minister and Fidesz leader Viktor Orbán has managed to create something his right-wing allies in Western Europe or the United States can only dream of: a “mafia state” in which state resources are used to generate wealth for high-powered party loyalists. He has dismantled most of the constitutional checks and balances designed to protect citizens from government overreach and subdued all major government-critical media channels. In order to legitimise these changes, the government organises hate campaigns aimed at convincing society that only they are able to protect Hungary from Muslim invasion or the shenanigans of George Soros and other dark figures of obvious origin.

To manage the growth of the far right, we now need democracies that can listen to their citizens and translate their will into policy change.

As a result, Hungary has morphed into something the European Parliament described last year as a “hybrid electoral autocracy”. Even an (unsuccessful) electoral challenge by a united Hungarian opposition and the EU’s decision to freeze a portion of Hungary’s cohesion funds – a step in the right direction – have not been enough to overturn the authoritarian changes resulting from a long Fidesz rule.

Budapest has long been a source of envy for the conservative United Right alliance in Poland. The alliance’s largest member – the ruling Law and Justice (PiS) party, led by Jarosław Kaczyński – and Fidesz are ideological siblings. While 20 years ago these parties were situated broadly in the mainstream of the European centre-right, they have since shifted to increasingly reactionary, anti-liberal, and authoritarian positions. Just last year PiS attempted to create an international alliance of the far right aimed at Brussels, Paris, and Berlin – including openly pro-Russian political parties such as Marine Le Pen’s National Rally. On issues such as reproductive and LGBT rights, PiS is now more extreme than most of the European far right.

Thanks to the relative strength of independent actors in politics, media, society, and the economy in Poland, PiS has not managed to go as far as Orbán. Furthermore, Kaczyński’s party is obviously getting weaker and losing its political steam. There now is talk of whether an opposition victory would lead to the long-term political marginalisation of PiS or oblige the party to discard the elements of its political identity that conflict with Polish liberal democracy.

The example of Israel should be a warning. A broad coalition aimed at stopping five-time president Benjamin Netanyahu from regaining power lasted no more than 18 months. Now this controversial politician is back, heading the most radical right-wing government in Israel’s history. The price the Likud leader had to pay for regaining power and escaping his conflicts with the law was delivering power over key aspects of the functioning of the state into the hands of extremists.

The position of extremist-in-chief is occupied by Minister of National Security Itamar Ben-Gvir. An radical Jewish nationalist accused of hate speech against Arabs, Ben-Gvir had until recently a portrait of Baruch Goldstein – perpetrator of the Hebron massacre of 1994, in which 29 Muslims praying in the Cave of the Patriarchs were shot dead – hanging on a wall in his home. Now Ben-Gvir is heading reforms aimed at increasing direct control of the ministry over the police force.

The coalition also wants to introduce regulations that would allow the parliamentary majority to overturn sentences handed down by the Supreme Court. This would lead to political power being outside of the control of an independent judiciary, violating one of the basic tenets of liberal democracy. The bill passed the first reading in March this year.

This wave will not disappear by itself

Despite good news from places such as Brazil and the US, events in 2022 showed us that the authoritarian, radical right-wing wave is likely to remain a problem for Western democracies for some time at least. Support for the radical right will not dissolve until the parties that were once a pillar of the post-war political order find a solution to their current identity crises or are supplanted by new political forces.

The force of the populist wave will be further enhanced by social stratification, the (perceived) denigration of the lower-middle and working classes, the unequal distribution of the costs of the climate transition, tensions with regard to migration and migrant integration, and the shortcomings of the European project. We can in principle reject the language used by right-wing populist politicians such as Giorgia Meloni, but it goes without saying that the countries of the European South should receive more help with migration from across the Mediterranean.

The strengthening of far-right forces has also been boosted by parts of the centrist political establishment, which either saw them as allies or failed to muster the courage to oppose them. The fact that Orbán was able to create a semi-authoritarian mafia state in the heart of the EU was largely possible thanks to political protection from the German Christian Democrats. In the US, apart from a few praiseworthy exceptions, supposedly centrist Republicans were either seduced by the Trumpian wing of the party or lacked the political backbone to oppose its expansion.

To manage the growth of the far right, we now need democracies that can listen to their citizens and translate their will into policy change – while strongly opposing the political forces trying to undermine the pillars of the liberal order. But political forces that do so are sadly still few and far between.

The article was first published in Polish by Krytyka Polityczna in January 2023.

Макроекономска политика што одговара на енергетската транзиција

Со порастот на инфлацијата и заканите по енергетската сигурност, европските влади се соочуваат со идеална бура додека бараат начини да ги избалансираат животните трошоци, војната во Украина и климатските цели. Постои ризик владите да ја напуштат сериозната прогресивна климатска политика и да одберат краткорочни компензаторни решенија, притоа обидувајќи се да ги симнат цените на енергенсите. Тоа го игнорира фактот дека за успешна енергетска транзиција се неопходни високи цени на енергијата добиена од фосилни горива. Игор Матутиновиќ се залага за непосредна јавна помош за трошоците за греење, ладење и храна, како начин на владите да ги заштитат домаќинствата без да ја жртвуваат промената кон позелена економија.

Европската Унија доживува невидена комбинација на енергетски ценовен шок и ризик од енергетска сигурност. Додека цената на нафтата падна во првите месеци од почетокот на пандемијата во 2020 година, таа постојано расте од април 2020 година, како последица на прекинот на производство од страна на OPEC, а од март 2021 година како последица на оптимизмот дека пандемијата ќе заврши. Истото се случи и со цената на природниот гас.

Руската инвазија врз Украина ја овозможи идеалната бура и уште повеќе ги зголеми цените на фосилните горива, особено во Европа. Наглиот раст на цената на нафтата се одрази врз сите економски сектори, додека порастот на цената на природниот гас особено тешко ја погоди прехранбената индустрија. Цените на бензинот во ЕУ се искачија за повеќе од 50 проценти од 2021 година, зголемувајќи ги и приватните и деловните трошоци за превоз. Просечните сметки за електрична енергија во домаќинствата во јуни оваа година беа повисоки за 42 проценти во споредба со јуни минатата година, додека сметките за гас пораснаа невидени 83 проценти. Сè на сè, инфлацијата во еврозоната во јуни изнесуваше рекордни 8,6 проценти.

Русија е важен снабдувач на природен гас и нафта во ЕУ. Во 2021 година, Европската Унија увезе 155 милијарди кубни метри природен гас од Русија, што изнесува околу 45 проценти од увозот на гас во ЕУ и близу 40 проценти од вкупната потрошувачка на гас. Пред кризата во Украина, Русија обезбедуваше повеќе од четврт од нафтата во ЕУ. Оваа испорака е сега под двоен притисок на санкциите од ЕУ и на можната одмазда во случај на руска испорака. НАТО процени дека руско-украинскиот конфликт може да трае неколку години.

Одвикнувањето од руската испорака на фосилни горива во исто време со обезбедувањето непрекинат тек на енергенси претставува стратешки предизвик за енергетската сигурност на ЕУ. Како неодлучен одговор, Европската комисија го претстави планот РипауерЕУ, чија цел е до 2027 година да го укине увозот на руски фосилни горива. Сепак, за кратко време, постои ризик јагленот да се користи како краткорочна замена за рускиот гас. Што и да се случи, притисокот врз цените на гасот и електричната енергија веројатно ќе остане висок во ЕУ, дури и ако цената на нафтата на светскиот пазар почне да паѓа (како што покажуваат различните цени на гас во САД и во ЕУ [1]).

Националните влади интервенираа на енергетскиот пазар со разни мерки, вклучувајќи ги намалувањето на данокот на енергенсите, паричните субвенции за домаќинствата, субвенциите за сметките за електрична енергија и за гас, замрзнувањето на цената на електричната енергија и дополнителниот данок на профитот остварен од енергенси. Замрзнување на малопродажната цена на бензинот или намалување на данокот на горивата беше широкораспространета мерка за вештачки да се намалат трошоците. Сепак, некои земји, како Германија, Ирска и Франција, спроведоа подалекувида политика со намалување на цената на јавниот превоз за да го направат попривлечен.

Our latest issue – Priced Out: The Cost of Living in a Disrupted World – is out now!

Read it online in its entirety or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER

За погенерално да ја забави инфлацијата, на 1 јули Европската централна банка го стопира купувањето нето-средства, а на 21 јули и ги зголеми своите три клучни каматни стапки за 50 процентни поени од минус 0,5 проценти на 0 проценти. Во вакви околности, овој класичен пристап, како од учебник, може повеќе да им наштети одошто да им користи на економијата и на општеството.

Што ги разликува овој пораст на цените на енергенсите и на инфлацискиот притисок од слични настани во минатото? Настрана од откажувањето на Европа од руските фосилни горива, изгледа дека главна грижа за креаторите на политики е да се издржи овој транзициски период на високи цени додека тие не се стабилизираат, така што ќе можат да се вратат на својата примарна задача да стимулираат економски раст, еколошки или не. Но, гледајќи подалеку од краткорочните решенија, едно прашање загрижува: може ли оваа енергетска криза да претставува можност да се забрза енергетската транзиција во ЕУ и на тој начин да се намали ризикот од пречекорување на топлинскиот праг од 1,5 Целзиусов степен?

На декарбонизирачките економии им се неопходни високи и стабилни цени на фосилните горива

Зад овој раст на цените на фосилните горива се климатската криза и меѓународните апели за намалување на емисиите. Според сценаријата од последниот извештај на IPCC, за ограничување на затоплувањето на околу 1,5 Целзиусов степен потребно е глобалните емисии на стакленички гасови да пораснат пред 2025 година и да се намалат за 43 проценти до 2030 година. ЕУ се обврза да постигне климатска неутралност до 2050 година и постави цел да ги намали нето-емисиите за 55 проценти до 2030 година. Рамката за можност да се избегне пречекорување на топлинскиот праг од 1,5 Целзиусов степен бргу се затвора: имаме помалку од осум години да ја прекинеме неповратната штета од климатските промени.

Енергетската транзиција не може да се одвива без ниски цени на фосилните горива и без значителни промени во однесувањето на граѓаните, бизнисите и државите. Во пазарната економија, по дефиниција, високите цени на фосилните горива се еден од најважните фактори за промена во употребата на енергенсите и за декарбонизација. Во тој контекст, политичките стремежи да се спречи раст на цените на фосилните горива се погрешни и контрапродуктивни.

Ако е точна логиката на функционирањето на пазарот, постојано високите цени на фосилните горива веројатно би стимулирале енергетска ефикасност и декарбонизација на транспортот и на производството, зголемувајќи ја побарувачката на обновлива енергија. Слично, потрошувачите би барале достапен, но особено ефикасен јавен превоз и, под ценовен притисок, би одбрале животен стил во кој би трошеле помалку енергија. Високата и стабилна цена на фосилните горива, исто така, е неизбежна за бизнисите кои сакаат да спроведат долгорочни стратегии за намалување на емисиите и на енергетската моќ на енергенсите во нивните производи и услуги. Сите овие промени би создале позитивна повратна спрега на промена помеѓу индустријата и потрошувачите, што, на крајот, би ги трансформирало економијата и општеството.

Според тоа, владите во ЕУ не треба да се грижат за намалување на цената на фосилните горива, туку да спречат цените повторно да се снижат на ниво што на индустријата и на потрошувачите ќе им сигнализираат дека не се потребни никакви промени во нивното однесување. Долгорочната цел на политиките треба да биде да обезбеди степен на стабилност на ценовните сигнали, што е клучно за забрзување на адаптивните процеси во економијата.

Во пазарната економија, по дефиниција, високите цени на фосилните горива се еден од најважните фактори за промена во употребата на енергенсите и за декарбонизација.

Нека скокнат цените на фосилните горива

Значи, треба да погледнеме подалеку од актуелните проблеми со моменталната енергетска криза и инфлацијата и да бараме сличност помеѓу краткорочните и долгорочните цели и политики. На најкраток рок, цените на фосилните горива треба да му се препуштат на пазарот, а владините политики треба да се фокусираат врз негативните последици од енергетски поттикнатата инфлација врз домаќинствата.

Владите треба да им ги надоместат на домаќинствата дополнителните животни трошоци, но да не интервенираат во цената на индивидуалниот транспорт за кој се користат фосилни горива. Секој пораст на цената на енергенсите нееднакво се распределува на сите производи и услуги. Затоа, антиинфлациската политика мора да одреди кои аспекти од животниот стандард на населението сака да ги заштити. Трошоците за греење, ладење и за храна ја сочинуваат основата на материјалниот животен стандард што државата треба да го обезбеди. Додека досега гледавме произволна парична помош, компензаторните механизми засновани на актуелните енергетски потреби на домаќинствата би биле поефикасни.

Државниот трошок за греење на домаќинствата може да се процени според месечната потрошувачка на гас неопходен да загрее просечно корисен простор за домување на температура од, да речеме, 21 Целзиусов степен, пресметано врз основа на петгодишниот просек на надворешната температура во месеците во кои обично е потребно греење. На ист начин може да се пресмета потрошувачката на електрична енергија за ладење на истиот простор, на, да речеме, 26 Целзиусови степени во летните месеци. Цената на гасот во Европа почна експоненцијално да расте во септември 2021 година, а креаторите на политики треба да одлучат кое од зголемувањата на трошоците за греење би бил соодветен за компензација. Откако ќе одреди основна цена, државата треба да компензира 80 проценти од покачувањето на трошоците за греење/ладење за просечен простор за домување. Причината за нецелосното покривање на трошоците лежи во поттикнувањето на домаќинствата одговорно да трошат енергија и да инвестираат во енергетска ефикасност на домот.

За да се пресмета компензацијата за дополнителен трошок за храна, владата може да ги користи државните цени за пазарната кошничка што се однесуваат на „месечниот буџет неопходен за соодветна прехрана од страна на три референтни домаќинства (составени од деца и работоспособни лица, здрави, без хендикеп и кои живеат во главниот град)“. Почнувајќи од основната цена, владите треба целосно да го компензираат покачувањето на нивните одделни пазарни кошнички.

Дополнителните месечни трошоци за греење/ладење и за храна може да се компензираат со даночно олеснување на личниот доход за вработените и со вонреден додаток на пензиите за пензионерите. Еден граѓанин би се квалификувал за даночно олеснување со приложување на потврда за поседување имот или за договор за изнајмување во даночната служба. Во однос на даночното олеснување за храната, тоа би се применило автоматски кон сите даночни обврзници и би вклучувало дополнителен детски додаток. Проценките на трошоците и исплатите се пресметуваат месечно или квартално, во зависност од техничките и административните капацитети на државата. Ако една влада одбере универзален компензаторен механизам, социјалната еднаквост би била делумно инкорпорирана преку разлики во реалниот трошок за греење во споредба со референтниот просечен простор за домување. Претпоставувајќи дека побогатите домаќинства имаат поголем простор за домување од просечниот, а посиромашните помал, побогатите домаќинства ќе добијат помал надомест, а посиромашните ќе добијат поголем надомест од нивните реални трошоци.

Забележете дека за разлика од намалувањето на ДДВ или покачувањето на најнискиот праг за данок на доход, оваа политика е неутрална во поглед на буџетските приходи, а надоместот за семејствата не е произволен туку зависи од инфлацијата и е заснован на вистински вредности. Сепак, тоа би подразбирало зголемување на владините трошоци, значително и на подолг рок, како што е објаснето во продолжение.

Задржување на високата цена на фосилните горива во доба на транзиција

Оваа краткорочна политика за надомест мора да се стави во подолгорочен климатски контекст и да се дополни со мерки што ги земаат предвид потребата за брза декарбонизација и енергетска транзиција.

Ако ЕУ сака ефикасно да ја менаџира брзата енергетска транзиција, мора да овозможи коректни ценовни сигнали за фосилните горива на пазарот. Во 2019 година, земјите во ЕУ потрошиле 56 милијарди евра на субвенции за фосилни горива, при што 15 држави потрошиле повеќе на фосилни горива одошто на зелена енергија. Укинувањето на субвенциите за фосилни горива би ги откриле реалните трошоци за производство на нафта, јаглен и природен гас, и веројатно би ги намалило шпекулациите и ценовната нестабилност на енергетските пазари.

Во својот следен чекор, Европската Унија треба да наметне заеднички данок на јаглерод наместо актуелните разни даноци што ја нарушуваат еднаквата можност за сите. Данокот на јаглерод би можел да се зголемува во период од десет години со претходно најавена годишна динамика до максимална стапка, воспоставена да прикаже силен поттик за индустријата да воведе технолошки усогласувања и за домаќинствата да ги сменат начинот на користење енергија и навиките за превоз. На тој начин, цената на фосилните горива ќе се одржува постојано висока и ќе расте со предвидлива динамика, а во исто време ќе се избегне контрапродуктивната ценовна произволност во двете насоки. За да се спречи „истекување на јаглерод“ или некоректна конкуренција од земји со ниски стандарди за емисија на стакленички гасови, ЕУ веќе го усвои Механизмот за прилагодување на количеството на јаглерод на границите што му става цена на јаглерод на увозот на одредени производи, што во иднина може да се прошири и на сите индустриски производи.

За жал, на 8 јуни Европскиот парламент донесе спротивна одлука и ги одби плановите за измена на Системот за тргување со емисии на ЕУ за вклучување на јаглеродот од транспортот и градежништвото. Предлозите би ги укинале и актуелните изземања на планот за тргување со емисии за европската индустрија. Со друга промена би се вовел социјален климатски фонд за помош на домаќинствата со ниски примања за да финансираат енергетски ефикасни поправки.

Ако ЕУ сака ефикасно да ја менаџира брзата енергетска транзиција, мора да овозможи коректни ценовни сигнали за фосилните горива на пазарот.

Таквиот фонд е неопходен поради тоа што оданочувањето на јаглеродот е регресивно и ги засега жителите на предградијата од средната класа непропорционално во споредба со богатите жители во центрите на метрополите. Како што расте данокот на јаглерод, неговите ефекти врз ранливите слоеви од населението може да се покажат политички неподносливи. Со постојано високи цени на фосилните горива, трошоците за храна сигурно ќе пораснат сè додека транспортот и земјоделството не се декарбонизираат во голема мера. Енергетската сиромаштија веќе засега меѓу 50 и 125 милиони луѓе во Европа, а данокот на јаглерод значително би ги зголемил овие бројки.

Според тоа, данокот на јаглерод мора да оди заедно со соодветни мерки за добросостојба. Овде политиката креирана на кус рок (надомест за домаќинствата за дополнителните животни трошоци во услови на енергетски ценовен шок) системски се претвора во план за заштита на добросостојбата во тек на продолжениот период на енергетската транзиција. Овој план треба без исклучок да опфаќа намалување на цената на јавниот превоз на минимум, при тоа обезбедувајќи многу поширока и поефикасна услуга, во споредба со сегашната. Процесот на енергетска транзиција опфаќа транзиција од масовно индивидуален кон масовно јавен транспорт, и градски и меѓуградски. За таа цел, Европската централна банка ќе треба да обезбеди инвестициски фондови неопходни за трансформација на моменталната нафтена инфраструктура за индивидуален транспорт за сите членки на ЕУ. Апсурдно е да се очекува дека околу 249 милиони автомобили во ЕУ ќе бидат заменети со електрични возила. Тоа би била огромна загуба на ресурси, енергија и суровини, како кобалт, литиум и ретките земни метали. Нашите градови и мрежите за меѓуградски транспорт тогаш ќе треба да се адаптираат на потребите на масовниот јавен превоз, за што ќе бидат потребни значителни инвестиции во текот на долг период.

Конечно, добивката од постојните или новите енергетски такси и политиките за цената на јаглеродот ќе се намали, достигнувајќи нула, поради уривањето на даночната основица како резултат на ефикасните политики. За тоа е потребен преглед на целиот даночен систем и постепено воведување на реформа на еколошките такси, чија цел е „да го сменат даночното оптоварување од продуктивните активности врз загадувачите“. Со текот на времето, реформата на еколошките такси ќе се прошири на употребата на енергенси и на материјалната содржина на производите и услугите наместо работната сила, на тој начин поттикнувајќи енергетска и материјална ефикасност во интерес на бизнисите и промовирајќи вработување на полно работно време.

Улогата на бизнис-секторот во енергетската транзиција

Каква треба да биде улогата на бизнисите во оваа транзиција? Бизнисите може да го задржат правото да функционираат така што ќе ги исполнат општествените барања. Од нив се очекува да му служат на општеството, а не обратно. Добитникот на Нобелова награда Џозеф Ј. Стиглиц изјави дека „една од главните причини зошто нашата животна средина е во таква критична состојба е што корпорациите не ги исполниле своите општествени должности“. Во 2019 година, само 15 проценти од најголемите 500 компании во светот според пазарната капитализација биле усогласени со целите на Парискиот договор.

Според тоа, аргументот на Стиглиц дека „без ефикасни регулативи и реални цени што треба да се платат за загадувањето, нема никаква причина да веруваме дека тие ќе се однесуваат поинаку од она што досега се однесуваат“ е во согласност со политиката за воведување јаглеродна такса и ставање на реална цена на фосилните горива. На општеството му е потребен бизнис-сектор ориентиран како дел од економија која плаќа даноци. Не ни требаат претприемачи што вредат милијарди долари кои инвестираат во приватни вселенски програми; на Земјата постојат поитни приоритети.

На општеството му требаат бизниси што ја разбираат климатската криза и се подготвени да придонесат проактивно во изнаоѓањето решенија, како оние што се дел од Светскиот бизнис-совет за одржлив развој. Тие може да учествуваат во климатските и енергетските владини проекти и да профитираат од директно финансирање. Потребен ни е бизнис-секторот, но владите треба да го насочат теренот кон оние фактори што се подготвени и волни да функционираат во постнеолиберален свет. Според една неодамнешна студија на Меккинси, енергетската транзиција би можела да резултира со добивка од околу 200 милиони и со загуба од околу 185 милиони директни или индиректни работни места до 2050 година. ЕУ ќе мора да се приспособи на загубата на нето-работни места преку јавни инвестиции и поцврста мрежа за социјална безбедност. Најпосле, европскиот Зелен договор веќе го адресира овој проблем.

Сепак, би било наивно да се очекува дека сите бизниси ќе соработуваат при енергетската транзиција. На пример, пет големи нафтени корпорации потрошиле милијарда долари за лобирање против регулативите што произлегуваат од Парискиот договор, додека од Парискиот климатски договор во 2015 година, најголемите 60 банки во светот овозможиле 3,8 трилиони долари за финансирање компании за фосилни горива. Национализацијата на бизнисите со фосилни горива на енергетските корпорации во ЕУ би можела да биде еден практичен одговор на политиките. Така и производствените трошоци, емисиите и добивката би се ставиле под директна владина контрола и на тој начин би се помогнала енергетската транзиција, оперативно и финансиски. Слично, лидерите во ЕУ треба да си го постават прашањето: колкав e социјалниот придонес на големите приватни банки генерално и особено во енергетската транзиција?

Сè мора да се смени

Енергетската транзиција не е како „структурните промени“ и транзиции што сме ги доживеале претходно. Како што смета Даниела Габор, таа има потенцијал да ја врати контролата кај „владите, преку фискална политика (оданочување и потрошувачка)“. Енергетската транзиција подразбира одржливи јавни инвестиции во инфраструктурата, технологијата и во држава на благосостојба за да овозможи социјална стабилност. Ова е клучно за социоекономска трансформација од такви размери која претходно не е видена. Европските институции и влади ќе треба да се префрлат од моменталните буџетски ограничувања засновани на соодносот помеѓу јавниот долг и БДП кон буџетирање засновано на нови идеи како Модерната монетарна теорија, а тоа е најважно за една активна и смела улога на владата. Кон климатската криза не може да се пристапи со застарени и срамежливи политички инструменти што беа својствени за несреќниот неолиберален период.

Имплементирањето на овие политики нема да биде лесна задача. Постојат многу непознаници и комплексности што го попречуваат точното предвидување. Политиките ќе треба да се ревидираат и да се адаптираат на процесот на учење како и на општествениот дискурс. Која е алтернативата за ЕУ? Европската централна банка да ги качи каматните стапки додека следната рецесија не ја намали цената на нафтата на 30 долари за барел и потоа да почнеме повторно да говориме за енергетска транзиција?[2]

[1] На пример, во периодот од 1 јуни до 1 јули 2022, фјучерсите на природниот гас во САД се намалиле за 34 проценти додека во холандскиот TTF пораснале за 73 проценти.

[2]  Не сметам дека постои способна влада која само чека „зелено светло“ да скокне и да го одведе општеството во вистински правец. Само се надевам дека ќе има критична маса компетентни јавни водачи и извршители што ќе ги спроведат овие промени.

El fenómeno de ‘Alcarràs’ y ‘As bestas’: reflejo de un debate por la transición energética que se agrava en España y divide al movimiento ecologista.

En España, la instalación de grandes centrales de energías renovables genera contrastes. Por un lado, poblaciones locales preocupadas por la transformación de sus tierras. Por otro, un clima que no puede esperar. Las películas ‘Alcarras’ y ‘As Bestas’ llevaron a la gran pantalla estas divisiones que corren el riesgo de socavar la transición energética.

La España rural, una población que se ve mermada por momentos, y las posibilidades de subsistir en el campo que menguan hasta expulsar a sus jóvenes y encaminarlos hacia las ciudades. En paralelo, el auge de los proyectos fotovoltaicos y eólicos que ven en ese abandono progresivo de la tierra una oportunidad para aprovechar el sol y el viento en pleno boom renovable.

‘Alcarràs’, una película española ganadora del Oso de Oro en el Festival de Berlín y elegida en septiembre como candidata para representar a España en los Oscars -si bien finalmente quedó fuera de las nominaciones en la categoría de Mejor Película Internacional-,  cuenta la historia de una familia que vive de la agricultura en un pueblo catalán. Las tierras donde desde hace décadas los protagonistas cultivan diferentes frutas les fueron cedidas por sus vecinos para agradecer su solidaridad durante la Guerra Civil española. Ahora, cuando los contratos ya no se basan en favores sino que precisan tinta y papel, y mientras aparecen nuevas formas de explotar ese terreno, los vecinos exigen recuperar sus hectáreas para generar energía fotovoltaica.

El caso particular -ficcionado- que muestra la cinta, de la directora catalana Carla Simón, es el reflejo de un fenómeno que atraviesa el país de punta a punta: la transición energética que se anunció como justa va sumando detractores según se impone en localidades que se resisten.

Our latest issue – Priced Out: The Cost of Living in a Disrupted World – is out now!

Read it online in its entirety or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER

El lema “sin dejar a nadie atrás” ha sido eclipsado por otro que gana recorrido: “Renovables sí pero no así”. Esta consigna ha cogido fuerza en los últimos años entre poblaciones que se oponen a macroproyectos renovables por todo el territorio estatal: desde la eólica marina en Málaga a la expansión de huertos solares en la Comunidad Valenciana, o a los molinos proyectados por el litoral cantábrico o en la Cataluña de interior.

El debate ha traspasado el nicho del movimiento ecologista y las resistencias locales para llegar a la opinión pública gracias especialmente a dos éxitos taquilleros: la película ‘Alcarràs’, ya mencionada, y la de ‘As bestas’, que plasma asimismo las disputas territoriales que motiva el despliegue de renovables -en concreto, de energía eólica- en la España rural. Rodrigo Sorogoyen, director de esta segunda cinta, lanzó su propia versión del eslogan “pero no así” en el discurso que pronunció tras hacerse con un Goya, el galardón más prestigioso de cine español.

“Energía eólica sí, pero no así”, zanjó el cineasta tras incidir en el caso concreto de varios parques eólicos que se prevén levantar sobre Sabucedo (Pontevedra, en el noroeste peninsular) y que, de llevarse a cabo, supondrán un perjuicio para los caballos salvajes que aún habitan este singular entorno natural gallego, advirtió Sorogoyen.

La crítica atribuye parte del éxito de ‘As bestas’ en los Goya -frente a ‘Alcarràs’, que de 11 nominaciones se fue de vacío- a la capacidad de este primer filme de devolver espectadores a las salas de cine (fenómeno que, en una industria que compite con cada vez más plataformas de streaming, encantó a la academia). ‘As bestas’, en cines desde el pasado noviembre, lleva recaudados más de 4,6 millones de euros. La cifra -aún muy por debajo de las que el cine español fue capaz de reunir en tiempos previos a las plataformas- supera el buen resultado en taquilla de ‘Alcarràs’, que desde su estreno en abril ha logrado recabar cerca de 2,3 millones.

‘As bestas’ narra la historia de una pareja de franceses que practican la agricultura ecológica en una aldea de Galicia. Los extranjeros se ven inmersos en un conflicto con los residentes locales decididos a vender conjuntamente sus terrenos a una empresa noruega que busca instalar aerogeneradores sobre sus montes.

Los franceses, que se niegan a firmar -algo que bloquea el negocio para los gallegos-, avivan así una tensa relación de acoso por parte de sus vecinos, atravesada por otros asuntos como la xenofobia, la legitimidad para formar parte de decisiones colectivas en el lugar que uno habita pero donde no ha nacido, o la idealización del mundo rural frente a los agravios de una población que se siente ninguneada (cuando no rechazada) por las élites urbanas.

Ambas películas -’Alcarrás’ y ‘As bestas’- ilustran esta sensación de pérdida de calidad de vida en el campo, de condiciones económicas que se endurecen con unos costes de producción agraria que crecen hasta situarse por encima de los precios de venta, fruto de un sistema alimentario que castiga a los productores y premia a las grandes superficies comerciales.

Así, en ‘Alcarràs’ vemos a un padre agricultor que, lejos de animar a su hijo mayor a seguir sus pasos -pese al deseo de éste de dedicarse a los cultivos-, insiste en que estudie, posiblemente para encontrar mejores oportunidades laborales en la ciudad.

En ‘As bestas’, la idea de construir un proyecto de vida en la naturaleza de los franceses y devolver vitalidad al pueblo contrasta con las fantasías de los lugareños, que lo único que quieren en ese punto es huir del hastío en la envejecida y despoblada aldea gallega y comprar un taxi para conducirlo en Orense.

De fondo, planea en ambos largometrajes la cuestión de la desigualdad territorial asentada en España mediante su modelo centralista, en el que las tierras a veces llamadas “sacrificadas” -sea para la producción agrícola, ganadera o energética- se encuentran fuera de las ciudades pero satisfacen, especialmente aunque no sólo, las necesidades de esos núcleos urbanos.

Planea en ambos largometrajes la cuestión de la desigualdad territorial asentada en España mediante su modelo centralista, en el que las tierras a veces llamadas “sacrificadas” se encuentran fuera de las ciudades pero satisfacen las necesidades de esos núcleos urbanos.

El debate se ha calentado tanto que las organizaciones ecologistas en España, que llevan décadas pidiendo una transición a fuentes renovables para descarbonizar el sector eléctrico, están revisando sus posturas. Algunas de las más grandes oenegés españolas dedicadas a la conservación tratan de encontrar ahora el equilibrio entre avanzar lo suficientemente rápido en la transición energética para hacer frente al cambio climático y reconocer los motivos de resistencia de las luchas locales contra macroproyectos renovables, además de prevenir sus impactos en la biodiversidad.

Varias decisiones políticas en este ámbito han ensanchado la brecha que ha fracturado al movimiento ecologista. La más reciente, la flexibilización de la evaluación de impacto ambiental previa a la instalación de parques eólicos o fotovoltaicos para acelerar el cambio a energías limpias que el Gobierno de España plasmó en un Real Decreto, que ha recibido no pocas críticas desde incluso sus socios en el ejecutivo.

“Somos conscientes de que hay un retraso en las tramitaciones y que debe resolverse, pero eliminar la evaluación ambiental no beneficiará a las renovables, sino que puede ser incluso perjudicial, al dar vía libre a proyectos que generen más rechazo afectando con ello al conjunto del sector”, recalca el diputado de Unidas Podemos Juantxo López de Uralde.

En un manifiesto, la Alianza Energía y Territorio (Aliente), un colectivo estatal que apoya los movimientos contra macroproyectos renovables, critica “el desarrollo masivo, sobredimensionado y sin planificar de instalaciones renovables a gran escala bajo un paradigma centralizado, en ausencia de políticas efectivas de ahorro y eficiencia de la energía” que, según defienden en un manifiesto, “está suponiendo, entre otros impactos, un grave riesgo para la conservación de la biodiversidad en nuestro territorio, la más rica y singular de toda Europa Occidental”.

Dentro del movimiento ecologista, algunas de las voces con creciente proyección pública y seguidores entre los activistas de Extinction Rebellion, como el físico Antonio Turiel, abanderan con vehemencia un discurso que rechaza la instalación renovable a gran escala. Turiel, en concreto, va más allá y alega que, además de los problemas socioambientales que generan los macroparques eólicos o fotovoltaicos, “no hay mercado para más electricidad”. “De ahí el gran parón de la implantación renovable en la década pasada, no solo en España, sino en toda Europa. Hasta que no ha comenzado la nueva fiebre renovable al calor de los fondos Next Generation EU, ya no cabía ni un kilovatio/hora más”, escribe Turiel en una tribuna en CTXT.

Al otro lado -si bien en el movimiento son reacios a admitir que hay división y a favorecer la creación de bandos-, figuras como Pedro Fresco (destituido en parte por discrepancias en torno a esta cuestión de su puesto como Director general de Transición Ecológica en la Comunidad Valenciana), Héctor Tejero o Xan López advierten sobre el “retardismo climático” que puede impulsar esta postura contraria a las renovables.

En un artículo en eldiario.es, Xan López distinguía “negacionismo” de “retardismo” climático,  y matizaba que este último “es más complejo, más intuitivo, puede estar cargado de buenas razones y mejores intenciones en las que podemos vernos reflejados”.

“En el debate sobre el retardismo se encuentran dos fuerzas de signo contrario”, escribe López. “Por una parte, la urgencia y la ferocidad del cambio climático, la necesidad de transformar y adaptar nuestras sociedades a gran velocidad para evitar efectos dramáticos, potencialmente catastróficos. Por otra parte, la realidad incómoda de que una transición veloz ocurrirá en buena medida en una sociedad muy parecida a la que conocemos. Una sociedad con sus injusticias, desigualdades, agravios y desconfianzas. Una sociedad imperfecta con una historia compleja. La fuerza del retardismo, condensado en el eslogan “renovables sí, pero no así”, es que en él se pueden unir esas dos fuerzas contrarias, simplificando un debate casi imposible en una petición aparentemente simple: “sí, el primer problema es grave; no, no pienso pasar por alto todas las cuestiones que me definen, aunque eso implique retrasar cualquier tipo de transición energética”.”

Encontramos la realidad incómoda de que una transición veloz ocurrirá en buena medida en una sociedad muy parecida a la que conocemos. Una sociedad con sus injusticias, desigualdades, agravios y desconfianzas.

Los que defienden el despliegue masivo renovable para rebajar las emisiones de gases invernadero que calientan el planeta y comprometen el futuro insisten en aclarar que “teniendo en cuenta que la fotovoltaica a 2030 apenas requerirá un 0.3-0.5% de la superficie agricultura útil (por comparar, un 10% de la superficie agrícola está abandonada), que se pueden usar terrenos baldíos, que existen usos combinados como la agrovoltaica, se puede afirmar que más allá de casos concretos escandalosos no existe una amenaza ni una competición global real entre renovables y agricultura”, apunta Héctor Tejero, coautor de ‘¿Qué hacer en caso de incendio? Manifiesto por el Green New Deal’, en una tribuna en El País.

Sin embargo, reconocen la tarea de la transición ecológica de “corregir las desigualdades territoriales” que se dan no solo en el ámbito de la energía sino también en el de la producción alimentaria, por ejemplo. También mantienen que hay que “reformar el mercado eléctrico,  democratizar su estructura y promover una mayor participación pública y ciudadana en la producción y distribución de electricidad”, defiende Tejero.

“Pero -prosigue-, como vamos tarde, no hay margen para frenar la instalación de renovables hasta conseguirlo. Lo tenemos que hacer a la vez. Negarse a asumir esta incómoda realidad es taparse los ojos ante la emergencia de la crisis climática”, sentencia.

En este debate, que al menos en tribunas y en redes sociales parecen dominar las referencias masculinas, se posicionan a veces mujeres como Paz Serra, del partido ecologista Equo, que subrayan la necesidad de abordar esta conversación de manera honesta y sin rencillas identitarias.

Pese a estar de acuerdo con que las instalaciones de generación renovable tengan que pasar evaluaciones de impacto ambiental, Serra alerta del “peligro” tras el lema “Renovables sí pero no así”, ya que “parte de la falacia de que solo tienen impacto ambiental los parques solares o eólicos”, alega Serra desde su cuenta de Twitter.

“Para satisfacer la demanda de electricidad de nuestra sociedad, hace falta contar primero con todos los tejados donde sea viable y eficiente instalar paneles solares. Pero no es suficiente”, agrega en un hilo que concluye con una petición:  “Ojalá un debate sincero, pausado e informado sobre hasta dónde estamos dispuestas, como sociedad, a reducir nuestra demanda de electricidad. Lo demás es populismo energético”.

Alcarràs and As Bestas: Spain’s Renewable Energy Divides Play Out in Cinemas

In Spain, the installation of large renewable energy plants generates contrasts. Local populations concerned at the transformation of their homelands on the one hand. A climate that cannot wait on the other. The films Alcarras and As Bestas brought these divisions that risk undermining the energy transition to the big screen.

Rural Spain, with its ever dwindling population, offers such limited possibilities to eke out a living locally that its youth are being driven to the cities for work. At the same time, the rise in photovoltaic and wind energy projects means that these growing swaths of abandoned land, as well as the sun and wind themselves, are providing opportunities to cash in on the renewable energy boom.

Alcarràs, a Spanish film, which won the Golden Bear at the Berlin International Film Festival and was chosen in September as a possible candidate to represent Spain at the Oscars (although in the end it did not receive the nomination for Best International Feature Film), tells the story of a family that subsists off farming in a Catalonian village. The lands where they have cultivated different kinds of fruit for decades were given to them by their neighbours in appreciation for their solidarity during the Spanish Civil War. Now, at a time when agreements are no longer based on favourable relationships but rather contracts and fine print, new ways to exploit the land are arising and the neighbours are demanding it be given back to produce photovoltaic energy.

The specific (fictionalised) case depicted in Catalan director Carla Simón’s film is a reflection of a phenomenon that is sweeping the entire country. The energy transition, once purported to be fair, is now attracting criticism as it is implemented in different locations that are fighting back.

Our latest issue – Priced Out: The Cost of Living in a Disrupted World – is out now!

Read it online in its entirety or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER

The catchphrase “no one left behind” has been eclipsed by another that is gaining ground: “Yes to renewables, but not like that” (Spanish: Renovables sí, pero no así). This slogan has made headway in recent years among populations opposing renewable macro-projects all over Spain, from the offshore wind farm in Málaga to the solar farms spreading throughout the Valencian Community and the wind turbines planned for the Cantabrian Coast and inland Catalonia.

The debate has expanded beyond its niche in environmental and local resistance movements into the realm of public opinion, thanks in particular to two box-office hits: Alcarràs and As Bestas (English title: The Beasts), which also depicts land disputes motivated by the spread of renewable energy – specifically, wind energy – in rural Spain. The director of The Beasts, Rodrigo Sorogoyen, coined his own version of the slogan “but not like that” in his acceptance speech after winning a Goya, Spain’s most prestigious film award.

“Yes to wind energy, but not like that,” declared the film maker after highlighting various wind farms slated to be built in Sabucedo (Pontevedra, in the northeast of the Iberian Peninsula). If completed, Sorogoyen warned that the project would threaten the wild horses that still inhabit this unique natural environment of Galicia.

Critics partially attribute the success of The Beasts at the Goya Awards – in contrast to Alcarràs, which failed to receive any of the 11 nominations – to this debut film’s ability to lure spectators back to the cinemas (a phenomenon that, in an industry increasingly pitted against streaming platforms, thrilled the academy). The Beasts, in theatres since last November, has grossed more than 4.6 million euros. This number – still well below pre-streaming platform figures in Spain – exceeds the reasonably good ticket sales of Alcarràs, which has grossed nearly 2.3 million euros since its premiere in April.

The Beasts tells the story of a French couple who practise environmentally friendly agriculture in a small village in Galicia. The foreign pair find themselves immersed in a conflict with local residents who have decided to collectively sell their lands to a Norwegian company looking to install wind turbines on the mountainside.

The French couple, who refuse to sign the agreement – a decision that blocks the deal for the Galician locals – end up exacerbating already tense relations and being harassed by their neighbours, fuelled by other issues such as xenophobia, ideas around entitlement to collective decisions where one lives but was not born, and the tension between the idealisation of rural life and the grievances of a community that feels ignored (if not shunned) by the urban elite.

Both films raise the question of land inequality, a phenomenon firmly rooted in Spain via its centralised model whereby so-called “sacrificed” lands are found outside of the cities but cater particularly to the needs of those urban centres.

Both films – Alcarràs and The Beasts – illustrate this sense of declining quality of life in the countryside, increasingly difficult economic conditions due to agricultural production costs that have grown to even exceed the value of sales, and the results of a food system that punishes producers and rewards large commercial operations.

We see in Alcarràs a farmer and father who refuses to encourage his eldest son to follow in his footsteps despite the son’s desire to dedicate himself to farming. Instead, he insists that his son study at university in order to have a chance at finding better job opportunities in the city.

In The Beasts, the French couple’s idea of creating a life for themselves in nature and breathing new life into the community stands in contrast to the fantasies of the local population who, at that point, want nothing more than to flee their tedious existence in their aged and depopulated Galician village and buy a taxi to make a living in the city of Ourense.

In the background, both films raise the question of land inequality, a phenomenon firmly rooted in Spain via its centralised model whereby so-called “sacrificed” lands – used for agricultural, livestock or energy production – are found outside of the cities but cater particularly (though not exclusively) to the needs of those urban centres.

The debate has heated up so much that environmental organisations in Spain are reconsidering their stance after decades seeking a transition to renewable sources of energy in order to decarbonise the electricity sector. Some of the largest Spanish environmentalist NGOs are now trying to strike a balance between advancing the energy transition fast enough to combat climate change and recognising the motives behind local movements fighting renewable energy macro-projects, as well as preventing them from having an impact on biodiversity.

Many political decisions in this field have widened an already present rift in the environmental movement. The most recent example is a relaxation of the rules around environmental impact assessments, which are required before setting up wind or photovoltaic farms, in order to speed up the switch to cleaner forms of energy. The Spanish government set this out in a Royal Decree which received no small amount of criticism, even from its own partners in the government.

“We are conscious of the fact that there is a backlog in these processes and that it should be resolved, but eliminating the environmental impact assessment is of no benefit to renewable energy, and may in fact be very harmful, giving the green light to projects that generate more opposition, thereby affecting the entire sector,” stressed Juantxo López de Uralde, member of Unidas Podemos in the Spanish Congress of Deputies.

A statement made by the Alianza Energía y Territorio (Energy and Land Alliance, Spanish acronym: Aliente), a state-wide collective that supports movements against renewable macro-projects, and criticises “the massive, oversized and under-planned development of large-scale renewable energy facilities within a centralised framework, lacking effective policies for conserving energy and ensuring its efficient use” which, according to their statement, “is causing many environmental impacts, including seriously risking the biodiversity of our region, one of the richest and most unique in all of western Europe.”

Within the environmental movement, some of the voices with increasing public reach and popularity among Extinction Rebellion activists, such as physicist Antonio Turiel, enthusiastically champion a rhetoric that rejects the construction of such large facilities for renewable energy. Turiel, in particular, takes it one step further and argues that, besides the socio-environmental problems created by large-scale wind or photovoltaic farms, “there is no market for more electricity”. “This explains the great standstill in the implementation of renewable energy over the past decade, not only in Spain, but throughout Europe. It wasn’t until the renewable energy fever started, thanks to Next Generation EU funds, that there was a need for even one more kWh of electricity,” Turiel wrote in an editorial published by CTXT.

On the other hand – although the movement is reluctant to admit that it is divided, or to encourage such a divide – leading figures like Pedro Fresco (dismissed from his position as Director General of Environmental Transition of the Valencian Community in part due to disagreements around this issue), Héctor Tejero and Xan López warn about “climate delay”, which may fuel this confrontational stance on renewable energy.

In an article on eldiario.es, Xan López makes the distinction between climate “denial” and “delay”, and clarifies that delay “is more complex, more intuitive and can be charged with good reasoning and even better intentions in which we can see ourselves reflected”.

“Two opposing forces are at work in the debate surrounding climate delay,” writes López. “On the one hand, we see the urgency and severity of climate change, the need to very quickly transform and adapt our societies in order to avoid dramatic, and potentially catastrophic, effects. On the other hand, there is the uncomfortable reality of a rapid transition being largely carried out in a society very similar to the one we know. A society riddled with injustices, inequalities, grievances and mistrust. An imperfect society with a complex history. The force of delay, summed up by the slogan “Yes to renewables, but not like that”, is that it can unite those two opposing forces, simplifying an almost impossible debate into a seemingly simple request: “Yes, the first problem is serious; No, I don’t want to overlook all the issues that define me, even if that means delaying any kind of energy transition.””

There is the uncomfortable reality of a rapid transition being largely carried out in a society very similar to the one we know. A society riddled with injustices, inequalities, grievances and mistrust.

Xan Lopez

Those who defend the mass implementation of renewable energy to lower greenhouse gas emissions, which contribute to global warming and compromise our future, insist on clarifying that, “keeping in mind that photovoltaic energy in 2030 will only require 0.3-0.5% of arable land (by comparison, 10% of arable land is completely disused), that wasteland can be used, that there are combined approaches such as agro-voltaic energy, it can be said that, beyond a few specific scandals, there is no real threat or global competition between renewable energy and agriculture,” points out Héctor Tejero, co-author of ¿Qué hacer en caso de incendio? Manifiesto por el Green New Deal (What to do in the event of a fire. A Manifesto for the New Green Deal), in an editorial in El País.

Nevertheless, these defenders of renewable energy recognise the important environmental transition task of “correcting territorial inequalities” which arise not only in the energy sector but also in areas such as food production. They also maintain that we must “reform the electricity market, make it structurally more democratic and promote greater public and civic participation in the production and distribution of electricity,” as Tejero explains.

“However,” he continues, “as we are already behind the clock, we cannot waste time delaying the installation of renewable energy facilities until these problems are solved. We have to do everything all at once. Refusing to accept this uncomfortable reality is like burying your head in the sand to avoid the climate crisis emergency,” he states.

This debate, which seems to be male-dominated, at least in editorials and social media, also features positions taken by women such as Paz Serra from the environmental party Equo, who highlights the need to approach this conversation honestly and without identity-based disputes.

Despite agreeing that renewable energy facilities should undergo environmental impact assessments, Serra warns of the “danger” that comes with the slogan “Yes to renewables, but not like that”, considering that “it originates from the fallacy that only solar and wind farms have an environmental impact,” as Serra states from her Twitter account.

“In order to satisfy our society’s demand for electricity, we need to be able to install solar panels on every rooftop where it is viable and efficient to do so. But that’s not enough,” she adds in a thread that concludes with a plea: “I hope we can have a sincere, thoughtful and informed debate about how willing we are as a society to reduce our demand for electricity. The rest is just energy populism.”

Крајот на приватноста?

Во Полска, како и во други земји, случајот Пегаз откри дека власта прислушува одредени лица со примена на шпионски софтвер. Oвие откритија ги истакнаа неетичките и несразмерни практики во рамки на тајната служба на земјата. Војчек Клицки од фондацијата Паноптикон смета дека постои итна потреба од поголема општествена контрола врз начинот на кој функционираат овие служби. Чекорите што се преземени на европско ниво може да нè приближат до оваа реалност.

Бартломеј Козек: Можете ли да објасните што е Пегаз и зошто е тој толку контроверзна алатка?

Војчек Клицки: Пегаз е софтвер и услуга што ја продава една изрелска компанија, НСО Груп. Тој им овозможува на корисниците целосно да ги преземат мобилните телефони на одредени лица. Државните разузнавачки агенции ја купуваат оваа алатка и ги обучуваат своите агенти како да ја користат. Потоа може да нападнат одреден телефон на неколку начини. Понекогаш корисникот мора да отвори некој линк, понекогаш не е потребно ништо. По таквиот напад, нашиот паметен телефон станува шпионска алатка што активно ја носиме насекаде.

Тогаш телефонот може да се употреби на три начини. Првиот е вообичаеното прислушување, што им овозможува на другите да ги слушаат нашите разговори. Вториот начин овозможува пристап до сите податоци заведени во нашиот телефон, како фотографии или пораки, вклучувајќи и шифрирани информации како пораки на Сигнал или податоци за банкарска активност. Конечно, и најзастрашувачко, постои можност за измена на податоците. Пегаз им овозможува на претставниците на агенциите да избришат податоци од нашиот телефон, но и да вметнат компромитирачки материјал во неговата меморија. Тоа е надгледувачки еквивалент на нуклеарна бомба.

Искушението да се користи толку моќна алатка беше пресилно за повеќе земји: каталонските активисти како и новинарите и политичарите во Унгарија беа надгледувани на овој начин. И Дидие Рејндер, европскиот комесар за правда, беше цел на напад со Пегаз. Траги од овој софтвер беа најдени и во телефоните на најмалку пет француски министри минатата година. Ова покажува дека најновите технологии за надгледување бргу стануваат паневропски проблем.

Каков е полскиот контекст на скандалот со Пегаз? Кои делови од аферата ги сметате за најзагрижувачки?

Во ноември 2021 година, обвинителката Ева Врзосек доби порака од Епл дека нејзиниот телефон е предмет на интерес на полските разузнавачки служби. Бргу потоа, истражувачи од канадската Ситизенлаб потврдија дека таа била предмет на напад со софтверот Пегаз. Врзосек беше позната поради својата политичка независност во време на владините реформи на судството.

Од тој момент случајот стана поактуелен бидејќи беа потврдени и неколку други напади. Меѓу нив беше и Кржистоф Брејза, сенатор од главната опозициска партија, Граѓанска платформа (PO). Тој

беше под надзор додека ја водеше кампањата на Граѓанската коалиција, чијшто член беше PO, пред парламентарните избори во 2019 година. Друга жртва на хакирање беше Микал Коложиејшчак, водач на новоформираната политичка иницијатива, Арго-Унија, што се сметаше дека потенцијално може да ги оддалечи гласачите од руралните средини од владеачката партија Закон и правда (PiS).

Сето ова беше можно поради недостиг на силна општествена и политичка контрола врз разузнавачките служби во Полска. Дури и ако тие, согласно законот, побарале дозвола за прислушување на суд (што останува нејасно), судиите не знаеле дека тие го користат Пегаз, којшто не е дозволен според полските закони.

Не говориме за осомничени терористи, туку за луѓе и политичари кои се трн во окото на власта. Случајот Пегаз јасно покажува дека надгледувањето е вон контрола. Не е само правото на приватност на коцка, туку и правилата за слободни и еднакви избори. При кулминација на изборната кампања, еден важен политичар од опозицискиот блок беше под присмотра на политичарите од владејачката партија преку неговиот телефон! Не треба да сте силен симпатизер на одредена партија за да видите дека ова е нездраво.

Дали мислите дека нивото на надгледување порасна откако PiS дојде на власт во 2015 година? Или е ова постојан тренд што веќе беше започнат во претходната влада на PO и на PSL (Полската народна партија) помеѓу 2007 и 2015, како што тврдат многумина политичари од PiS?

Пораката на нашата организација Паноптикон остана иста независно од тоа кој е на чело на власта: на Полска ѝ недостига сериозен граѓански надзор над нејзините разузнавачки служби. Тоа беше случај и пред и по 2015 година. Во деведесеттите, работевме на отстранување на комунистичките влијанија врз безбедносниот апарат, но заборавивме да го направиме следниот чекор и да создадеме институции за независен, аполитичен надзор над нив. Како што минува времето, овој погрешен чекор води до сè понегативни исходи, на пример како што технолошкиот напредок им овозможува на разузнавачките служби сè поефикасни алатки за надгледување.

Последниве години сведоци сме на проширување на привилегите на полските разузнавачки служби. Промените во легислативата по 2015 година им дадоа повеќе можности и иницијативи да собираат докази за злосторства по секоја цена, дури и ако тоа значи кршење на законите. Таквите промени се направија без да се почитуваат правото на безбедност и сигурност, и правото на приватност. Таквата ситуација доведе до прислушување на околу 10.000 лица годишно во Полска. Само дел од овие случаи резултираа со собирање материјал корисен во кривичните постапки, а останатите завршија без значајни резултати.

На Полска ѝ недостига сериозен граѓански надзор над нејзините разузнавачки служби.

Може ли надзорот од такви размери некогаш да биде оправдан?

Според мене? Не, без оглед на карактерот на случајот во кој се користи Пегаз. А ова не е само мое мислење, Амнести Интернешнл повика на мораториум на Пегаз, тврдејќи дека полскиот закон не е предвиден да ја контролира неговата употреба. Таквата употреба треба да се дозволи само откако ќе се реформираат полските разузнавачки служби.

Постои ли врска помеѓу случајот Пегаз и повредите на владеењето на правото за кои е обвинета актуелната власт?

До сега, во голема мера ги поврзувавме дискусиите во однос на владеењето на правото со реформите на правосудството. Сега гледаме дека постои многу поширок контекст. Прислушување на водачот на опозициската кампања не значи само прекршување на законот, туку тоа претставува и закана за демократијата, слободата и за еднаквоста пред законот. Тоа би било случај дури и кога судовите би работеле совршено и независно.

Кои чекори беа преземени откако случајот Пегаз изби во Полска и кои следни чекори би можеле да ги очекуваме? Се говори за создавање овластен комитет во долниот дом на Полскиот парламент (Сејм).

Треба накусо да го објасниме полскиот парламентарен систем кој се состои од два дома. Горниот дом (Сенатот) е помалку важен во создавањето легислатива, но во моментов е во рацете на опозицијата. Таму беше формиран специјален комитет со цел да се одредат размерите и опсегот на надгледувањето. Тој собира сведоштва од оние што биле надгледувани и се обидува да утврди дали постојат врски меѓу прислушувањето на сенаторот Брејза и изборните резултати. Според мене, ова изгледа нереално, бидејќи и тешко да се докаже директна врска меѓу разузнавачки информации добиени од водачот на кампањата на опозициската коалиција и активностите на PiS. Ситуацијата дополнително се компликува со фактот што само луѓето поврзани со опозицијата, како и некои неповрзани со власта, ја прифатија поканата да сведочат пред комитетот. Владините претставници и оние кои раководат со разузнавачките служби одбија да земат учество.

Комитетот си постави цел да создаде нацрт-легислатива што би воспоставила независни контролни механизми врз разузнавачките служби, како и да бара од оние што биле предмет на прислушување да добијат релевантни информации по тоа прашање. Иако шансите да се донесат такви закони се мали, тие ќе бидат подготвени за потенцијална промена на власта. Ова е важно во случај новото владејачко мнозинство да е неподготвено да имплементира промени што не би биле во негов интерес. Во Сејм, во моментов сме во безизлезна ситуација поради отсуство на стабилно мнозинство. Ниту еден глас не е сигурен и зависи од мала група пратеници, вклучувајќи ги членовите на парламентарната група Кукиз15 под водство на музичарот Павел Кукиз.

Во овој момент, работата на комитетот во Сенатот е забавена поради војната во Украина. Самата војна создава тежок контекст: да се говори за ограничување на привилегиите на разузнавачките служби во вакво време може да биде спротивно на полските национални интереси. Сметам дека спротивното е точно. Активностите на разузнавачките служби досега доведоа до намалување на довербата во рамки на општеството, невладините организации и нивните странски партнери. Враќањето на неопходните нивоа на надзор би придонеле да се врати довербата, нешто што е неопходно за координирано спроведување на националната безбедност во кое би требало да биде вклучено и општеството.

Прислушување на водачот на опозициската кампања не значи само прекршување на законот , туку тоа претставува и закана за демократијата, слободата и за еднаквоста пред законот.

Овој случај има важна европска димензија. Дали институциите на ЕУ треба да се фокусираат повеќе на полскиот случај конкретно или, од поширок агол на демократски надзор, на разузнавачките служби во сите земји-членки?

Европската Унија има многу работа овде. Во Европскиот парламент беше формиран специјален комитет. Неговата работа треба да доведе до создавање минимални заеднички стандарди на разузнавачките служби на сите земји-членки.

Безбедносните прашања долго претставуваа единствена надлежност на земјите-членки. Нештата почнаа да се менуваат поради Лисабонскиот договор и правото на Европскиот суд. На европско ниво, постојат правила што го ограничуваат извозот на технологии со двојна намена, како оние со потенцијално шпионски апликации. Време е да се прашаме дали треба и увозот да го регулираме построго.

ЕУ нема магично стапче што ќе ги реши полските проблеми со неконтролираното надгледување, но европското ниво влијае врз полското. Притисокот врз одговорните треба да дојде од неколку правци, вклучувајќи ја и ЕУ, бидејќи чекорите што се преземаат таму ја зголемуваат свесноста за потребата за промени, не само во јавноста, туку и кај креаторите на политики.

Дали сметате дека нивото на надзор се смени за време на пандемијата со ковид-19? Дали настаните како војната во Украина или кибербезбедносните закани влијаат врз нивото на надзор? Како треба да продолжиме понатаму без да ги изложиме на ризик нашите демократски вредности?

Кога започна пандемијата, постоеше силна вознемиреност дека таа ќе доведе до поголем надзор на одредени членови на општеството и дека ќе се врши поголема контрола врз нашите тела и нашето здравје. Иницијално, технологиите се користеа главно на тој начин, на пример во вид на апликации за следење контакти. Но, се испостави дека тоа е многу посложено да се спроведе во пракса, така што од оваа перспектива не мислам дека пандемијата доведе до толку проблеми како што се мислеше на почеток.

Кога станува збор за војната во Украина, мора да имаме на ум дека токму минатата година беше дваесетгодишнината од нападот на Светскиот трговски центар. Можеме да видиме како таквите настани овозможуваат прифаќање на огромен пораст на нивото на надзор, како што документираше Едвард Сноуден. Прерано е да се каже каков ќе биде исходот на моменталните настани и дали сите ние ќе западнеме во наративот „да се откажеме од слободата за сметка на поголема безбедност“.

Во Полска можеме да ги видиме првите чекори во таа насока. Со скорешното изгласување на Законот за одбрана на татковината, војската доби пристап до сите јавни бази на податоци, како оние на болниците или на Институцијата за социјално осигурување (ZUS). Таквите регулативи беа изгласани во име на националното единство. Проблемот е што овие алатки, кои често се сметаат за привремени, имаат тенденција да станат постојани.

Тогаш како можеме да постигнеме спогодба меѓу правото на приватност и ефикасното работење на разузнавачките служби? Се чини особено релевантно во контекст во кој ни се потребни посилни регулативи што ќе нè штитат и од корпоративна злоупотреба на нашите податоци и од злоупотреба од страна на јавните службеници.

Понекогаш, кога сме во потрага по спогодба, паѓаме во замката на размислување само на еден избор, во кој разузнавачките служби се или слаби или силни. Не треба да ги заборавиме другите референтни репери, како што е нивото на надзор. Денес во Полска ние сме во ситуација во која имаме силни тајни служби и слаб надзор. „Приватност наспроти безбедност“ е лажна дихотомија – треба да ги разликуваме овие концепти.

Кои алатки ги има Европската Унија за да одговори на таквите предизвици, кои алатки ѝ недостигаат? Дали Актот за дигитални услуги ќе го зајакне нејзиниот капацитет да дејствува во ова поле?

ЕУ продолжува да паѓа во замката на дополнителни ограничувања на правото на приватност под превезот на потребата да се заштитат други вредности; неодамна, Европската комисија предложи регулатива за филтрирање на сите пораки (електронска пошта, разговори на социјални мрежи итн.) со цел да ги заштити децата од сексуална злоупотреба. Практично, тоа може да означи крај на шифрираната комуникација како преку Сигнал или Ватсап. Одлуките на Европскиот суд на правдата ги замрзнаа овие аспирации, бидејќи одредбите што овозможуваат прекумерен надзор се невалидни.

Во контекст на надзор од страна на дигиталните корпорации, ЕУ забележа дека заканите произлегуваат од фактот што податоците собрани од граѓаните им даваат моќ на оние што ги поседуваат. Сега постои борба за контрола на оваа моќ, во која се вклучени и корпорациите и разузнавачките служби. Веќе имаме доказ дека дигиталните платформи се свесни дека поседуваат толкава моќ и знаат како да ја искористат. Неодамнешното протекување на документи од Фејсбук, што доведе до сослушување во Европскиот парламент, покажа колкаво влијание имаат овие платформи врз јавното мислење.

Иако проблемот е констатиран, неговите решенија остануваат предмет на дискусија. Работата на Актот за дигитални услуги (DSA) штотуку заврши. Тој не го адресира директно прашањето за масовно собирање податоци од страна на државата. За жал, одредбите што можеа да бидат релевантни во овој домен (на пример, забрана државите да обврзуваат посредници да чуваат податоци или да користат алатки за следење на однесувањето на интернет, забрана за попречување на шифрирање и забрана да се наметнуваат ограничувања во однос на анонимноста) беа отстранети од нацртот на DSA во фазата на тријалог.

DSA главно го адресира проблемот на корпоративен надзор. Најсилните регулативи се оние што соодветствуваат на проблемот на следење во системите за огласување и за препораки. Нивната форма e далеку од идеална, но, практично, во голема мера зависи од тоа како ќе бидат имплементирани овие решенија од страна на компаниите и од одлуката на надзорните власти да ги надгледуваат. Не е тајна дека ходниците во Брисел се полни со претставници на GAFA (Гугл, Амазон, Фејсбук, Епл) кои имаат полесен пристап до креаторите на политики од обичните граѓани и нивните организации. Треба да сме свесни за оваа состојба со цел да се бориме поефикасно за нашето право на приватност, за правото да ги контролираме нашите податоци и, конечно, за нашата слобода свесно да донесуваме одлуки.

Political Renewal on Europe’s Divided Island

In February, Cypriot voters chose to break the longstanding grip of established parties on the country’s presidency. The new leadership offers the chance for the Republic of Cyprus to repair the international damage done by the infamous “golden passports” scheme but a change of course towards a more ecologically sustainable model of development remains a distant prospect.

This year’s presidential elections in Cyprus were consequential as, for the first time, a candidate not-backed by the island’s two largest parties, left-wing AKEL (Progressive Party of Working People) and right-wing DISY (Democratic Rally), was elected as president of the republic.

Nicos Christodoulides, a diplomat and former foreign minister in the Nicos Anastasiades administration, managed to beat his main rivals, Averof Neofytou, leader of ruling DISY and AKEL-backed Andreas Mavroyiannis, to become Cyprus’ next head of state.

With the elections now behind us and Nicos Christodoulides officially assuming the presidency, the citizens of Cyprus have their eyes set on the future. The new president has before him a multitude of open fronts both at home and abroad, which he will be called upon immediately to face and find solutions.

The Cyprus problem continues

Perhaps the biggest challenge facing Nicos Christodoulides is the “Cyprus problem”. Since 1974, the island has been divided and, with each passing year, a solution becomes more of a difficult, even impossible task. The current period cannot be compared with the past when if one considers the ongoing Turkish provocations against Cyprus. The status quo has been changing, at the expense of the Republic of Cyprus, as Turkey puts pressure on Cyprus to consider a “two-state” solution. The actions of the occupying regime and Turkey against the Greek and Turkish Cypriots make up a very ominous picture of the intentions of the occupying power in Cyprus and outline the possible outcome of the negotiations.

Already, Turkey has the creation of an air base in occupied Lefkoniko for unmanned drones in the works. Moreover, Turkey recently fenced off an environmentally significant area in occupied Karpasia to use as a naval military base. The area is designated as a “national park” and was proposed for inclusion in the Natura 2000 European Habitats Network.

Projects for the settlement of Famagusta are high on the agenda of the occupying regime, the highlight of which was a provocative picnic of Turkish President Recep Tayyip Erdoğan with the Turkish Cypriot leader Ersin Tatar, in the enclosed city of Varosha, where in his statements in the area he spoke of a “two-state solution”.

Our latest issue – Priced Out: The Cost of Living in a Disrupted World – is out now!

Read it online in its entirety or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER

For its part, the United Nations – as well as the European Union – have not taken any substantial steps to protect the rights of the Republic of Cyprus from Turkish provocation and interference.

Turkey is gradually implementing its plans to colonise Famagusta, while the UN and Europe are only making verbal statements without any substantial action to stop or remove them. The result is that Turkey’s aspirations for a “two-state solution” are slowly taking shape. The resumption of talks for a solution to the Cyprus problem within the already agreed framework of a Bizonal Bicommunal Federation is considered very difficult – with Turkey’s insistence on a two-state solution – and here is the challenge that the new President of the Republic of Cyprus will have to overcome and find a solution.

Corruption tarnishing Cyprus’ image abroad

Corruption and the numerous scandals involving officials of the Anastasiades administration are among the biggest wounds left behind by the outgoing government. A striking example is the “golden passports” programme, which was created in an effort to boost the economic recovery the economy of the island after the 2013 Cypriot financial crisis.

The programme enabled the super-rich to acquire a Republic of Cyprus passport if they invested at least 2 million euros in real estate, stocks, government bonds or Cypriot businesses. Successful applicants received the right to live and work in the EU.

However, the programme was abused for financial gain. Many loopholes opened the door to Cyprus – and by extension to Europe – to criminally wanted persons and oligarchs.

A probe by Cyprus’s audit office published in August 2022 revealed the consequences suffered by Cyprus, deriving from the programme’s mismanagement and which damaged not only the country’s reputation but also its economy. The audit office discovered an estimated loss of public revenue of more than 25 million euros from the non-payment of the specified contribution of 200,000 euros and a loss of revenue of 204 million euros due to applications for a reduced VAT rate related to property worth 1.6 billion euros. At the same time, real estate purchases worth 3.5 billion euros that resulted in the buyers being granted Cypriot citizenship, may not have materialised and there is a high risk that they were fictitious, as many real estate sales contracts, were found to be cancelled. Many commentators concluded that the golden passport scheme’s contribution was, in reality, a bubble.

From August 2020 to August 2021, the government refused to provide investigators from the audit office with any information, based on an opinion by Attorney General George Savvides (who served as justice minister between 2019 and 2020). In fact, an interim report on the golden passports scheme showed that Savvides had a clear conflict of interest in denying the release of information, as a law office connected to him acted as an intermediary in issuing Cypriot passports and benefited financially.

The same was the case for Assistant Attorney General Savvas Angelides (who served as minister of defence from 2018 to 2020), other former ministers, but also for the president of the republic himself. The law firm bearing the President’s name, Anastasiades & Partners, featured in the Pandora Papers as it was found benefiting from consulting numerous individuals, including Russian oligarchs, on how to benefit from the golden passports scheme.

One way to restore Cyprus’ image is for the new president to convince that the country has left behind the bad habits of the past, to take responsibility in practice, and to proceed with far-reaching reforms.

As the audit office characteristically states: “it seems that the extremely negative image that has been created, inside and outside Cyprus, regarding the implementation of the Program, was the inevitable result of an unsound situation, possibly not even free from corruption and other criminal offences”. Moreover, its report concluded that “the flimsiness of the program remained virtually unchanged until its abolition”. As a result, the Cypriot government decided to abolish the scheme in October 2020.

The fact that the government of Nicos Anastasiades, opened the doors of Cyprus and Europe to criminals and people wanted internationally for financial – and not only – crimes, struck a heavy blow to the image of Cyprus abroad.

How could Cyprus now ask third countries to support it in its demands for a just solution to the Cyprus problem and the removal of Turkish troops, when citizenship was so easily given to foreigners without the necessary controls and safeguards?

The political damage the programme dealt to Cyprus is hard to calculate.

One way to restore Cyprus’ image, both at home and abroad, is for the new president, Nicos Christodoulides, to convince that the country has left behind the bad habits of the past, to take responsibility in practice and to proceed with far-reaching reforms. This will only happen if the new government decisively promotes the handing over of information on many suspicious golden passport cases to competent authorities.

The migration crisis and the rising far right

At the same time, an unprecedented rise in migration is creating a polarised climate within the island. Many say that Turkey is using migration to destabilise Cyprus by facilitating the arrival of migrants in the free areas of the Republic of Cyprus via the Green Line (the dividing line between occupied and free areas in Cyprus). Cypriot bureaucracy and lengthy asylum procedures lead to the overcrowding of migrants in temporary accommodation centres, resulting in violent outbursts between groups of migrants.

The negative climate regarding migration on the island has led to a rise in the popularity of the far-right party Elam. The party achieved its best-ever results in the 2021 parliamentary elections and became the fourth-largest party in parliament. In the 2023 presidential elections, the party’s leader Christos Christou received 23,988 votes, an increase of 2000 votes compared to the previous presidential race.

East Mediterranean gas and the Cyprus problem

The exploitation of fossil-fuel deposits in Cyprus’s Exclusive Economic Zone of Cyprus will undoubtedly be high on the new president’s agenda. The exploitation of the deposits will have both an economic and a political impact on the island, as the issue is intertwined with the Cyprus problem. The United States has said it sees Turkey and Israel as the common denominator in any partnership in the Eastern Mediterranean, an approach that seems to be followed by the European Union. With verbal instructions to Ankara to respect the sovereignty and sovereign rights of member states, the EU seems to be trying to convey to Turkey that its actions are unacceptable. One hope is that gas could be the “key” to the solution to the Cyprus problem, as it could benefit both sides economically and “soften” Turkey so it dampens down its provocations and fully invests in negotiations.

In Cyprus, the “green transition” revolves around accepting natural gas imports as an intermediate solution until it becomes possible to produce 100 per cent of the island’s energy needs from renewables. With proper planning on the part of the government, 100 per cent coverage of Cyprus by renewable energy sources is feasible. With coordinated efforts including the reduction of energy demand, it will be possible to implement the transition by 2050.

The survival of Cyprus’ richest natural habitat is on the line

The island’s environment was the big loser of the Nicos Anastasiades administration. The previous government was the worst government ever in Cyprus when it comes to the environment. In many areas, its policies were strongly opposed by the local Green party. There are countless cases when the Nicos Anastasiades government submitted policies to the EU that were never implemented. A striking example is the energy and climate policy, where the Republic of Cyprus undertook to plant one million trees by 2030. Neither the municipalities nor the communities allowed anyone to plant, leaving the responsibility to the new government to plant over 140,000 trees a year or about 400 trees every day.

For 10 years, the Anastasiades government idly watched the economic cost of pollution caused by the Electricity Authority of Cyprus increase from a few million a year to 200 million euros in 2022. Thus citizens bear the burden of a mishandled energy system that has not been renewed and continues to run on electricity production. However, the primary environmental issue on the island at this time is the protection of the Akamas Peninsula. An area of unparalleled beauty and environmental value faces the prospect of changing the law to allow considerable development inside the Natura-2000 protected area, something that will alter it irreparably. Currently, derogations to allow the construction of major development projects and roads to the detriment of the environment are in the works.

Citizens are patiently waiting to see what the future of Akamas will be. Will the area be changed forever by five-star hotels and luxury villas, or will it remain pure and unspoiled as a gift to future generations?

The new president faces many challenges. Unfortunately, during his electoral campaign, Christodoulides did not place the environment high on his priority list. It is still too early to judge the new government on its policies. But if we consider the lack of focus Christodoulides gave environmental issues during his campaign, we do not have much reason to hope that he will take a different approach to his predecessor.

La pente glissante de la descente énergétique

Les chances sont faibles que la pénurie d’énergie qui sévit aujourd’hui dans l’UE soit temporaire et ce sont surtout les pauvres d’Europe qui en font les frais. Les gouvernements des États membres, quels que soient leurs efforts, ne pourront pas résoudre ce problème en s’appuyant sur de nouveaux combustibles fossiles, l’énergie nucléaire et la remise en service des centrales au charbon. Ils devront trouver les moyens de faire en sorte que les sociétés européennes utilisent moins d’énergie. Swen Ore examine le concept de « sobriété énergétique » et explore le rationnement ainsi que la tarification progressive de l’énergie en tant que moyens socialement justes de gérer la descente énergétique.

Avec l’interruption de l’approvisionnement de l’Europe en gaz russe et la menace d’une crise énergétique, le rationnement opère un retour – bien que de façon déguisée. Afin d’éviter tout choc frontal avec les fondements idéologiques de notre société d’abondance, les expressions que nous entendrons à ce sujet seront plutôt la « réduction de la consommation », la « gestion de la demande », la « simplicité volontaire » ou encore la « sobriété énergétique ».

Mais qu’est-ce que la sobriété énergétique ? Et même si le sujet demeure quelque peu tabou, les principes du rationnement n’offriraient-ils pas une alternative à la situation actuelle, à savoir une pauvreté énergétique en hausse dans un contexte de crises écologiques ?

Pour les écologistes, la « sobriété » est un terme porteur d’une résonance très particulière. Aux yeux du philosophe Ivan Illich, un penseur radical dont les écrits ont inspiré le mouvement naissant de l’écologie politique, la sobriété exprime une conception antiproductiviste de la société fondée sur une éthique de la « convivialité », qui encourage les gens à entretenir des relations autonomes et créatives entre eux et avec leur environnement. Comme il l’écrit en 1973 dans La Convivialité, « Les gens ne redécouvriront la valeur de la sobriété joyeuse et de l’austérité libératrice que s’ils réapprennent à dépendre les uns des autres plutôt que des esclaves énergétiques» [1].

La sobriété, lorsqu’elle concerne l’énergie, reflète une vision politique à long terme pour une société qui se donne les moyens d’échapper au cycle des crises répétées en atténuant sa dépendance à l’énergie. Il ne s’agit pas uniquement de dire que « nous » devrions consommer moins, comme si les inégalités sociales n’existaient pas. Au contraire, la sobriété met au défi de concrétiser un changement structurel de l’utilisation de l’énergie qui soit à la fois démocratique et socialement juste.

Sobriété ou simplicité volontaire ?

A première vue, le recours au terme « sobriété » peut prêter à confusion avec la lutte contre l’alcoolisme. Le chercheur français Luc Semal, l’un des auteurs de l’ouvrage de référence Sobriété énergétique, en a fait l’expérience lors de ses premières rencontres avec des organisations de terrain. Mais une fois le malentendu dissipé, la métaphore demeure. Comme dans le cas de l’alcool, nous souffrons d’une soif civilisationnelle d’énergie. Les deux denrées doivent être produites correctement, choisies adéquatement et consommées avec modération. L’abus d’énergie, comme l’abus d’alcool, peut se révéler destructeur, tant pour l’environnement physique que pour les structures sociales.

Dans le monde anglophone, lorsqu’il se rapporte à l’énergie, le terme sufficiency est plus souvent utilisé que sobriety. Dans le cadre de cet article, nous considérerons les deux comme équivalents. Les deux concepts reconnaissent la nécessité de dire qu’ « assez est assez » et de créer une alternative à l’utilisation insatiable – voire au gaspillage – de l’énergie par nos sociétés.

Priced Out: The Cost of Living in A Disrupted World
This article is from the paper edition
Priced Out: The Cost of Living in A Disrupted World
Order your copy

La production et la consommation d’énergie en France – y compris l’énergie grise contenu dans les importations – n’ont cessé de croître depuis 1945. Divers modes de gestion de l’énergie ont été tentés depuis les années 1990 – et même plus tôt si l’on considère les campagnes contre le gaspillage des années 1970. Mais ces politiques ont, soit porté sur l’efficacité énergétique, soit relevé de la posture politique.

Il en va de même des politiques énergétiques de l’Union européenne. En 2012, la chercheuse Maria Edvardsson n’est pas parvenue à trouver un texte de la Commission européenne traitant directement des concepts de sobriété énergétique [2]. Et il semble que peu de choses ont changé depuis lors. Quand l’expression apparaît, son usage reflète une confusion avec la notion d’efficacité énergétique.

Le discours dominant en matière d’économies d’énergie reste profondément ancré dans le paradigme de la croissance, dominé par les innovations techniques. Ce paradigme se trouve exprimé de la façon la plus limpide dans les travaux influents que le théoricien social états-uniens Jeremy Rifkin a consacré à la « troisième révolution industrielle ». Dans sa vision, la technologie Internet et les énergies renouvelables permettront à des centaines de millions de personnes de produire leur propre énergie verte. Ces infrastructures décentralisées se substitueront à nos systèmes vieillissants basés sur le nucléaire, le gaz et le charbon. Ce nouveau monde de technologies hautement interconnectées créera des millions d’emplois et « d’innombrables nouveaux biens et services », perpétuant ainsi la croissance économique.

Dans ce contexte, les économies d’énergie sont considérées comme une possibilité offerte par les innovations techniques de réduire les coûts de production et d’accélérer la production de nouvelles technologies afin de basculer vers une économie décarbonée. L’efficacité énergétique repousse les limites de la croissance, ce qui conduit finalement à une consommation accrue d’énergie au niveau mondial. C’est ce raisonnement qui a conduit le président français Emmanuel Macron à déclarer en février 2022 que, pour réduire la consommation énergétique de la France de 40 %, le pays devait « croître dans la sobriété ». Il a déclaré que cet objectif pouvait être atteint “sans privations” grâce à “l’innovation [et la] transformation de nos processus industriels ».

Pour les écologistes comme Luc Semal, ce dessein ne correspond pas à l’émergence de la société dont ils rêvaient. La sobriété énergétique à laquelle ils aspirent est politique. Elle porte sur la répartition équitable des efforts de réduction de la consommation d’énergie et non sur le développement d’innovations technologiques. Pour eux, la simplicité volontaire consiste à repenser la demande énergétique mondiale. Pour ce faire, il faut aussi repenser les fondements économiques de nos démocraties.

Le « contrat naturel », amendement au contrat social

Dans les démocraties capitalistes, l’accès à l’énergie est considéré, soit comme un droit accordé aux plus pauvres, soit comme une liberté pour les plus riches. À ce titre, les efforts d’écologisation de ces démocraties – qui impliquent des politiques de réduction de la consommation énergétique globale –suscitent chez les premiers la peur de l’insécurité et, chez les seconds, le sentiment que leur liberté et leur mode de vie sont menacés. La sobriété énergétique nécessite donc la redéfinition d’un contrat social dans lequel les limites des ressources sont enfin prises en compte pour définir collectivement ce que signifie réellement « assez ». C’est ce que le philosophe Michel Serres appelle le « contrat naturel ».

L’objectif est à cet égard de réduire les inégalités en créant de nouveaux mécanismes de solidarité fondés sur la rareté des ressources plutôt que sur leur abondance. Le concept de simplicité volontaire est un défi qui peut rendre les discussions sur l’énergie plus tangibles et exige de repenser l’égalité et la justice à travers le prisme de la consommation énergétique.

L’objectif d’une telle politique est d’anticiper – de manière démocratique –  ce que l’économiste Christian Arnsperger et le philosophe Dominique Bourg appellent « le retour contraint à la simplicité volontaire, sous des formes inéquitables et violentes, destructrices de la dignité humaine  authentique ». C’est-à-dire la montée en puissance de la pauvreté énergétique dans le contexte de la crise actuelle.

La sobriété énergétique reflète une vision politique à long terme pour une société qui se donne les moyens de sortir du cycle des crises à répétition.

Rationnement et simplicité volontaire collective

L’histoire européenne regorge d’exemples de politiques de rationnement menées pendant les guerres ou les crises pétrolières. Quand la situation l’impose, les gouvernements sont tout à fait capables d’intervenir drastiquement et équitablement sur le marché. Mais ces politiques ne sont acceptées par les populations que dans la mesure où elles peuvent offrir à la fois l’équité aux plus pauvres et la sécurité aux plus riches.

En France, le rationnement reste associé à l’occupation allemande pendant la Seconde Guerre mondiale, où il a été utilisé comme instrument de privation. Cela étant, l’expérience française du rationnement menée vingt-cinq ans plus tôt, pendant la Première Guerre mondiale, montre qu’il peut aussi être utilisé pour lutter contre l’injustice sociale et la surconsommation.

En 1915, la guerre fait grimper l’inflation des produits alimentaires et du charbon. Dans un premier temps, l’intervention du gouvernement pour lutter contre ce phénomène consiste à obliger les détaillants à afficher les prix moyens des denrées alimentaires dans les vitrines à côté des leurs. Rien n’y fait, les prix continuent à grimper en flèche, exacerbant les tensions. Le gouvernement décide en 1916 de fixer des prix maximum, d’abord sur le sucre et le charbon, puis sur d’autres produits de base. Mais ces mesures ne parviennent pas à enrayer la montée des inégalités.

En 1917, les Parisiens demandent au gouvernement d’aller plus loin en rationnant le charbon. Malgré la résistance initiale de la majorité parlementaire, décision est prise de limiter les achats des classes supérieures, assurant ainsi un accès pour tous. La population, qui ne peut plus se permettre d’acheter une ressource devenue rare et trop chère, réserve bon accueil à cette décision politique. Le fait que la fixation des prix et des quantités par le gouvernement n’a lieu qu’en dernier recours et sous la pression populaire mérite d’être souligné.

La mise en œuvre du rationnement du charbon a nécessité une importante réorganisation administrative. Le ministère de l’Armement décidait de la répartition nationale du charbon par l’intermédiaire de l’Office national du charbon, qui organisait ensuite la distribution au niveau départemental. Le principe clé de cette politique était « un feu par ménage », ce qui désavantageait bien sûr les riches. L’allocation charbon pouvait être légèrement augmentée pour les familles plus nombreuses, ce qui tendait en général à profiter aux classes ouvrières.

Les dissensions politiques au parlement et au sénat sur l’introduction du rationnement du charbon ont opposé les intérêts des producteurs et des propriétaires (plus ruraux) à ceux des consommateurs et des travailleurs (plus urbains). En fin de compte, cette intervention publique sur le marché et dans la sphère privée a permis d’apaiser les tensions sociales et de préserver la cohésion sociale jusqu’à la fin de la guerre.

Le rationnement a aussi caractérisé les crises pétrolières des années 1970. Quand éclate la guerre du Kippour en 1973, l’OPEP impose un embargo pétrolier aux pays qui soutiennent Israël, dont les Pays-Bas. Le prix du pétrole quadruple, contraignant les autorités néerlandaises à agir sans délai. À partir de novembre 1973, les voitures privées ne peuvent plus circuler le dimanche. En janvier 1974, cette restriction est remplacée par un rationnement du pétrole via un système de coupons. L’objectif de cette mesure, soutenue par les compagnies pétrolières et le gouvernement den Uyl, est de ramener la demande au niveau des importations, soit une baisse de 30 %. Mais au bout d’un mois, les importations reprennent et le rationnement est supprimé. Le gouvernement poursuivra son programme de réduction de la consommation d’énergie en limitant la vitesse sur les routes.

Si nous revenons au contexte actuel, il est raisonnable de penser que le rationnement de l’énergie permettrait d’anticiper la déplétion pétrolière, de réduire les émissions de gaz à effet de serre et de limiter les activités humaines à l’origine de la perte de biodiversité. Mais dans quelle mesure serait-il possible d’introduire le rationnement énergétique en dehors de graves situations de guerre et de crise ? Les exemples historiques présentés ci-dessus diffèrent de notre contexte actuel sur deux points au moins. Premièrement, la crise écologique n’est pas temporaire. L’objectif de la mise en œuvre d’une politique de simplicité volontaire serait d’établir une « nouvelle normalité ». Deuxièmement, la dépendance énergétique est plus marquée qu’elle ne l’a jamais été. Le pétrole en particulier semble impossible à remplacer dans le secteur des transports sans initier de profonds changements dans les infrastructures et les services de mobilité.

De la crise énergétique à la « nouvelle normalité »

Pour en revenir au présent, les perturbations de l’approvisionnement de l’Europe en gaz russe ont provoqué une hausse spectaculaire des prix. Ces envolées des prix ont surtout touché les personnes les plus vulnérables et contraint les gouvernements de l’UE à prendre une série de mesures d’urgence qui ont fait couler beaucoup d’encre : plafonnements des prix de l’énergie, réductions des taux de TVA, impôts sur les superprofits, impôts sur les bénéfices exceptionnels pour les entreprises du secteur de l’énergie, tarifs sociaux subventionnés élargis aux ménages à revenu intermédiaire de la tranche inférieure et « chèques énergie » pour les ménages et les entreprises.

Le dénominateur commun de ces mesures est qu’elles se concentrent uniquement sur les prix ; quantités et utilisations n’entrent jamais dans l’équation. Aucune distinction n’est faite entre le chauffage de l’eau pour une douche et pour une piscine privée, ou entre un kilomètre parcouru pour aller travailler et un kilomètre parcouru pour faire du tourisme. Là réside pourtant le nœud du problème. Comment justifier le subventionnement de kilowattheures dont l’utilisation est inutile, voire extravagante ? Comment accepter de payer collectivement certaines pratiques incompatibles avec nos engagements écologiques ?

Comme l’alcool, l’abus d’énergie peut être destructeur pour les environnements physiques et les structures sociales.

La tarification progressive de l’énergie, qui aide à faire la distinction entre les usages, offre une solution à ce problème. Dans un tel système, les premiers kilowattheures consommés sont bon marché et les prix augmentent ensuite par paliers. Le tarif progressif garantit la satisfaction des besoins essentiels, tandis que les gros consommateurs paient un supplément. Une formule bien connue du politologue et journaliste Paul Ariès résume cette approche : « gratuité de l’usage, renchérissement du mésusage ».

Ce n’est un mystère pour personne : la consommation d’énergie (et donc les émissions de CO2 et autres impacts environnementaux) augmente avec le revenu ; un tarif progressif est donc aussi un tarif social. Ce principe peut aussi s’appliquer aux entreprises et aux industries en fonction de leurs impacts écologiques, sociaux et économiques, afin de maintenir et d’accroître notre pouvoir collectif de vivre dignement.

Lors de ses entretiens avec des personnes subissant malgré elles la simplicité énergétique volontaire au quotidien, Luc Semal a constaté que l’explication du concept les amenait parfois à renverser la stigmatisation sociale autour de cette question : « La surconsommation est l’apanage des riches tandis que la suffisance peut être la vertu des plus pauvres ». Émerge alors une conception plus politique des inégalités écologiques, qui va de pair avec une critique des inégalités économiques.

Une manière plus radicale encore de répartir équitablement l’énergie serait de recourir à des quotas personnels. Le système des quotas domestiques échangeables a été proposé pour la première fois par l’analyste politique David Fleming en 1996. Selon cette proposition, un budget carbone est fixé au niveau national. Celui-ci est ensuite divisé en droits d’émission individuels. Chaque membre d’une société donnée recevrait les droits d’émission nécessaires pour acheter du carburant ou de l’électricité (en plus du paiement financier normal). La vente et l’achat de droits seraient autorisés, mais aucun droit d’émission supplémentaire ne pourrait être émis, ce qui produirait un effet redistributif.

De nombreuses variantes de cette idée ont été développées, notamment l’échange de carbone personnel, les quotas de carbone personnels et l’échange de droits d’émission pour l’utilisateur final. Des propositions en ce sens ont même suscité un intérêt considérable de la part du gouvernement britannique au début des années 2000. Mais dans le sillage tumultueux de la crise financière de 2008, le gouvernement britannique a déclaré que « cette idée était pour l’heure en avance sur son temps » et l’a mise au placard.

La pente glissante de la descente énergétique

Il semble, et c’est un paradoxe, que plus une société consomme de l’énergie, moins les gens ont conscience de sa matérialité. Si l’abondance relègue la gestion de l’énergie dans la sphère privée et, compte tenu de la simplicité volontaire, dans la sphère morale et philosophique, sa rareté la ramène dans le champ politique. Dans un jeu à somme nulle, la consommation d’une personne peut se faire au détriment de celle d’une autre. Cette interdépendance est la première étape de la politisation.

Mais un contrat social ne suffira pas. Le principe de la diminution progressive des quantités globales exige une sorte de « contrat naturel ». La nature n’étant malheureusement pas capable de parler d’elle-même, des limites devront être fixées plutôt qu’imposées de l’extérieur. Or, c’est l’objet même des institutions politiques que d’organiser et de gérer la répartition, d’arbitrer les besoins et de hiérarchiser les usages.

Les restrictions de déplacements drastiques imposées pendant la crise de la Covid-19 ont montré que la mise en œuvre rapide de politiques est possible, mais aussi que de telles mesures soulignent des inégalités qui peuvent mettre en péril leur acceptation. Les politiques de rationnement ne peuvent être efficaces à long terme que si elles reconnaissent les expériences des groupes pour lesquels la rareté est une réalité quotidienne. L’incapacité à mettre en place des mécanismes équitables et solidaires pour organiser le rationnement de l’énergie (tels qu’une tarification progressive de l’énergie) pourrait conduire à des conflits sociaux de grande ampleur en raison de pénuries.

À l’heure où nous écrivons ces lignes, la guerre en Ukraine entraîne une crise énergétique majeure. Alors que les États adoptent des mesures de soutien aux personnes à faibles revenus, il est clair que ce n’est pas seulement une question de prix, mais aussi d’usage et d’approvisionnement, ce qui pousse les décideurs politiques dans la direction du rationnement. En France, le terme « sobriété » n’est plus un gros mot. Le président Emmanuel Macron a lui-même promis en juillet 2022 un « plan de sobriété énergétique » pour se passer du gaz russe.

Une fois encore, des politiques de simplicité volontaire sont mises en œuvre en réaction à une crise. Dans Sobriété énergétique, les auteurs s’interrogent sur la capacité réelle de nos démocraties à s’engager proactivement dans la voie de la sobriété énergétique pour faire émerger une société véritablement écologique. Ce qui est indéniable, en revanche, c’est que l’énergie est un sujet de débat démocratique. Les préoccupations actuelles sur les prix de l’énergie ne doivent pas occulter la double crise qui se profile devant nous : la fragilité de notre approvisionnement énergétique et la nécessité d’organiser une révolution énergétique à grande échelle, qui impliquera nécessairement la simplicité volontaire. L’utilisation de l’énergie, en tant que ressource limitée, doit contribuer au bien commun mondial. La construction d’un système de distribution de l’énergie qui distingue les usages est le meilleur moyen de faire face à la fois à la hausse des prix de l’énergie et à la surconsommation. Comme l’écrit la sociologue de l’environnement Mathilde Szuba : « Impensable ? Irréalisable ? Pas vraiment et, en fait, nous l’avons déjà fait auparavant ».

Traduit de l’anglais par André Verkaeren.

[1] L’expression « esclave énergétique » renvoie à la quantité d’énergie nécessaire pour remplacer la travail humain. Ivan Illich (1973), Tools for Conviviality, New York: Harper & Row.

[2] Maria Edvardsson (2012), La Sobriété énergétique dans la politique de l’énergie de l’Union européenne. L’inexistence au niveau européen d’un concept important dans l’atteinte des objectifs énergétiques et climatiques, Rapport d’expertise de M1, IEP de Lille.

Cómo el género y el feminismo se convirtieron en un pilar del discurso de las derechas

Las cuestiones de feminismo y género son el foco de atención de un resurgente debate público; hasta el punto de estar siendo asumidas por la derecha neoliberal y radicalmente rebatidas por la extrema derecha. Presentamos aquí una entrevista sobre la historia de este debate con la socióloga polaca Elzbieta Korolczuk, autora de “Políticas Antigénero en el Momento Populista”.

Krystyna Boczkowska: ¿Qué quiere decir cuando habla de “género” y “estudios de género”?

Elzbieta Korolczuk: La categoría de “género” nos permite ver que nuestro cuerpo y nuestra biología no definen plenamente nuestras vidas. Los Estudios de Género muestran que la masculinidad o la feminidad se conforman y negocian socialmente. Una cosa era ser una mujer en tiempos de mi abuela, por ejemplo, y otra bien distinta es ser una mujer hoy en día. Una cosa es ser una mujer o un hombre en Polonia y otra cosa es serlo en Irán, tal como estamos viendo con las protestas que se están produciendo allí. En otras palabras, las ideas de lo que deben hacer las mujeres, cómo se deben sentir y presentar son muy diferentes y cambiantes a lo largo del tiempo. Tal como razona la filósofa Judith Butler, ser una mujer o un hombre se conforma por la repetición de ciertos gestos, comportamientos y reacciones emocionales. Tal como Simone de Beauvoir lo resume, una persona llega a hacerse mujer en vez de serlo simplemente por haber nacido como tal. El género no es una categoría binaria, sino una lineal: una persona puede sentirse una mujer, pero también puede ser una persona no binaria, puede ser una persona trans o queer.

Desde la década de 1990, el concepto de género y la idea de que este se conforma socialmente han sido refutados por el Vaticano y otros movimientos religiosos, pero el concepto en sí mismo no formaba parte de la lucha política.

El ala derecha emplea el término “género” primordialmente para promover temores morales sobre cuestiones relacionadas con la sexualidad, la reproducción y la identidad de género. La derecha define el “generismo” como una ideología peligrosa que contribuye a la sexualización de los menores, a la desintegración de las familias (heterosexuales, naturalmente), a la promulgación de legislaciones que privilegien a las mujeres a costa de los hombres, etc. La palabra “género” ha pasado a ser sinónima de decadencia moral, corrupción y locura de las izquierdas. En Polonia la “ideología de género” se describe como una locura procedente de occidente y que representa las exigencias de grupos supuestamente elitistas de feministas y personas LGBT. Género, sexualidad y reproducción han pasado a ser un campo de batalla política.

¿Por qué el feminismo liberal fue brutalmente atacado por el movimiento global contrario al “género”, a pesar de las décadas de logros en materia de derecho al aborto, educación sexual, matrimonio homosexual y tratados internacionales sobre la violencia de género?

Fue un proceso largo. Una gran parte del relato en torno al feminismo y sus supuestos peligros se ha tomado de las guerras culturales norteamericanas. Los alegatos de que el feminismo es malo para las mujeres porque las priva del gozo de la maternidad y de que al no engendrar prole propia las personas homosexuales tienen que buscar criaturas a las que sexualizar ya fueron propagados por activistas conservadores norteamericanos como Phyllis Schafly y Anita Bryant allá por los años 70.

El segundo momento de gran importancia fue en la década de los 90 cuando tanto organizaciones como mujeres de la política cabildearon con éxito en la esfera política dando origen a conferencias de la ONU en México y Beijing. En aquellos tiempos, había instrumentos jurídicos que reconocían la discriminación contra las mujeres y las niñas. En segundo lugar, nuestras ideas acerca de lo que es el género son fuente de discriminación contra las mujeres tanto en la vida profesional como en la privada. Y en tercer lugar, los derechos de las mujeres son derechos humanos y como tales deben ser protegidos por los Estados y los organismos internacionales. 

Este fue el momento en que el Vaticano se sintió amenazado como institución no solo religiosa sino también política. A fin de cuentas, el Vaticano es un actor político que tiene carácter de observador en la ONU, y que bloquea activamente todas las actividades de igualdad, en especial las relacionadas con los derechos de reproducción y minorías. La Iglesia Católica entendió que su posición como intermediadora en las esferas de género, sexualidad y reproducción estaba siendo socavada. Por ello, empezó a propagar el infundio de que el género es una terrible amenaza y que las mujeres deben protegerse contra él. 

El hecho de que la guerra contra el “género” estallara definitivamente en la segunda década del siglo XXI se debe a varios factores. Hoy en día, la tendencia hacia la culturización de la política, que se remonta a las décadas de los 70 y 80 del siglo pasado en Estados Unidos, es muy claramente visible, también en Europa. Es una situación en la que las divisiones políticas y el apoyo para ciertos partidos  se forman en gran medida en relación con los puntos de vista del pueblo sobre asuntos relativos a familia, aborto, sexualidad, etc. En la década de 1970 todavía era posible ser republicano y apoyar el derecho al aborto. A día de hoy, esto ya no sucede, tal como describen Pipa Norris y Ronald Inglehart en el libro Cultural Backlash (Contraataque Cultural). El eje de las divisiones políticas está cambiando; mientras que en el pasado los votantes discutían a propósito de cuestiones económicas o políticas, hoy en día el principal criterio para la división lo forman las opiniones sobre familia, sexualidad, globalización y apoyo a valores tales como el individualismo frente a la comunidad.

¿Sostiene usted que la fricción en torno al género no es un tópico substitutorio sino una lucha por el futuro de la economía?

En nuestra opinión, las controversias concernientes a sexualidad, familia o a la definición de identidad de género se están convirtiendo en la principal fuente de divisiones políticas y el principal ámbito en el que se están negociando las políticas de base. Esto es claramente visible en el caso de la generación más joven que construye su identificación política sobre la base de puntos de vista sobre sexualidad e identidad de género. Y lo que es más, los conflictos en torno a la política económica o social se están abordando en esta área. La cuestión de género es esencial para negociar soluciones políticas relativas a política social, redistribución, cuidados y trabajo. Se necesita una perspectiva de género en materia de vivienda, transporte y planificación urbanística – todas ellas áreas de gran importancia para la sociedad.

El gran problema, especialmente para los liberales, es que la derecha comprende que el género ha pasado a ser una cuestión clave en el debate político. Además, en países tales como Polonia y Hungría la derecha hace promesas para mejorar el bienestar de las mujeres, las familias y los vástagos y no encuentra contrapropuesta alguna suficientemente fuerte. El momento populista que surgió en el contexto de los efectos a largo plazo de la crisis económica de 2008, a falta de una izquierda fuerte, todavía persiste y me preocupa mucho la forma en que está desarrollándose esta tendencia.

La Europa Oriental y Rusia desempeñan un papel muy significativo en la lucha por el nuevo orden mundial. Desde la caída del muro de Berlín los países del Este repentinamente aparecieron como vanguardias del conservadurismo y quizás como salvadores de Occidente en la retórica de los antigeneristas. ¿De dónde nos llegó esta inesperada mutación?

El cambio no es tan inesperado si tenemos en cuenta la política de las emociones. Países tales como Polonia han mantenido siempre una actitud ambigua hacia Occidente. Por una parte, nos sentimos parte de Occidente pero, por la otra, nos sentimos molestos por la acusación de atraso y por el hecho de que teníamos muchísimo terreno que recuperar en lo económico. Pienso que apelar a nuestro papel como líderes del mundo conservador provoca una mezcla de orgullo y vergüenza que es característica de los países que comparten una categoría de segunda en la Europa moderna. Aprovechándose de estas emociones los antigeneristas aducen que del mismo modo que Polonia salvó a Europa del Imperio Otomano durante el reinado de Juan III Sobieski, salvará a Occidente de la decadencia y, naturalmente, de la supuesta invasión islámica por migrantes de países musulmanes. 

Holms y Krastev se han referido a esta desilusión generalizada con Occidente en su libro The Light that Failed [publicado en español como La luz que se apaga]. Señalan que en las raíces de la desilusión de los europeos orientales con la democracia liberal se halla la creencia de que Occidente constantemente los desprecia, que todavía tienen que demostrar que son merecedores de entrar en los salones de Europa. Y no es solo cuestión de emociones. Holmes y Krastev se olvidan de la economía, pero el periodo de transformación –especialmente para las personas mayores y religiosas de las pequeñas poblaciones– no fue un momento de cambios a mejor en sentido socioeconómico, sino que más bien lo fue para la marginación. No es de extrañar que estas personas, decepcionadas con el periodo de transformación y todavía despreciadas, deseen llegar a ser vencedores morales.

El especial papel de salvador de Occidente, al menos hasta el estallido de la guerra en Ucrania en 2022, se atribuyó a Rusia. En el caso de Rusia está claro que estamos hablando de una combinación de influencias financieras, políticas e ideológicas. El país brinda un fuerte apoyo a los movimientos antigénero en Europa, tal como Klementyna Sukhanov escribe en This is War [Esto es la Guerra]. El conservadurismo ultra es una especie de blando poder ruso que Putin despliega para desestabilizar otros países y que usó, al menos hasta hace poco, para establecer alianzas internacionales.

¿Por qué es tan importante para las feministas comprender que su tesis de que la oposición al “género” como concepto y práctica políticos ha pasado a ser un elemento importante de la resistencia conservadora al neoliberalismo?

Sin comprender que los antigeneristas responden a necesidades, emociones, temores y esperanzas, todos ellos reales, no podremos encontrar una respuesta adecuada a esta pregunta. No deja de ser simplista la situación en la que explicamos a las personas lo que es el género y les decimos que no están suficientemente formadas y que deben aprender para que puedan comprender. Y no da resultado. Tenemos que comprender qué clase de experiencias y emociones hace que las personas crean la versión conservadora del relato acerca del mundo y asuman que este es su relato.

También merece la pena observar que hay un cierto paralelismo entre lo que dice el feminismo de izquierdas y lo que dicen los de derechas, es decir, que tenemos un problema con el individualismo extremo, que tenemos un problema con la desaparición de las comunidades locales y que tenemos un problema con los cuidados.

El neoliberalismo no lo forman solamente los principios económicos del libre mercado, sino que incluye también un cierto régimen emocional que economiza las relaciones sociales y excluye a las personas que, por diversas razones, no se pueden encontrar a sí mismas transitando la senda que lleva al éxito. Las personas sienten muy claramente la presión del individualismo extremo, temen que nadie les va a ayudar en un momento de crisis y ven que el apoyar a otros y preocuparse no se valora en nada. Esta tendencia afecta en gran medida a las mujeres que hacen la mayor parte del trabajo de cuidados y tienen que gestionar sus emociones y las de otras personas.

De acuerdo con el relato de los antigeneristas vivimos en un mundo de consumismo, individualismo extremo, persecución enfermiza del beneficio y avaricia de las compañías globales, pero las fuentes del mal son el liberalismo, el feminismo y el generismo. Una fuente del mal es, por ejemplo, el feminismo que supuestamente empujó a las mujeres a abandonar el hogar y les dijo que no debían ser madres; o la homosexualidad que ha hecho que las personas renuncien a los valores de la familia y solo persigan el hedonismo y el consumo. Así pues, nos estamos ocupando de un diagnóstico, en gran medida acertado, del hecho de que algo está mal en nuestra vida colectiva pero al mismo tiempo la responsabilidad de ello se atribuye a grupos que tuvieron una influencia más bien insignificante en este estado de las cosas. Los actores antigénero y los de derechas prometen que todos los problemas desaparecerán si volvemos a los valores de la familia, a que las mujeres sean madres de nuevo y que las personas vuelvan a la religión.

¿Qué es el “marco anticolonial” que permite a los antigeneristas combinar perfectamente el ultraconservadurismo con la crítica del neoliberalismo?

El marco anticolonial funciona de una forma ligeramente diferente en diferentes contextos geográficos. En Rusia, Polonia y países poscomunistas esta es una forma de exponer el relato de la transformación política en la década de 1990 como si se tratara de un proceso de colonización cultural. El relato cuenta que feministas y gays son sencillamente elites respaldadas por Occidente y que colonizan a todos los demás. Los refugiados también forman parte de este relato: el marco anticolonial se combina en Polonia con un discurso abiertamente islamófobo y antirrefugiados. Las derechas están promoviendo el relato que presenta a feministas, gays e ideólogos de género como enemigos de la nación polaca deseosos de destruir las comunidades locales de manera que la UE pueda traer aquí a “hordas de refugiados” y convertirnos en una colonia desde un punto de vista cultural y económico.

En países como Alemania, Suecia o Francia esta retórica difiere ligeramente. Allí, las derechas emplean ciertos elementos del discurso feminista o de igualdad y los dispone de tal manera que los grupos minoritarios puedan ser atacados. Siguiendo la pauta de Jasbir Puar y Sara Farris denominamos esta retórica como “homonacionalista” y “feminacionalista”. En Alemania, por ejemplo, las derechas promueven el relato de que si “dejamos entrar a los inmigrantes, estos violarán a nuestra mujeres y matarán a nuestros gays”. Esta es una visión de una Europa Occidental desarrollada y democrática que ahora está sometida al ataque de hordas de refugiados, bárbaros que son culturalmente diferentes y peligrosos. En primer lugar se exageran las posibles diferencias culturales entre “nosotros” y “ellos” y, en segundo lugar se retrata como homogéneos a ambos grupos. Las derechas dicen básicamente “debemos defender contra los bárbaros a nuestra democracia igualitaria.” De esta manera, la extrema derecha se las da de defensora de las mujeres y las minorías.

Dentro de esta ideología subyace la teoría conspirativa de un “Gran Reemplazo”, tan popular en los círculos neofascistas a ambos lados del Atlántico. ¿Cuáles son los principios en que se basa esta teoría? 

La teoría del Gran Reemplazo es importante porque tanto en Francia como en Estados Unidos es muy popular en los círculos de extrema derecha. Afirma que debemos tener cuidado al respecto de la reproducción biológica de los occidentales blancos porque pronto seremos reemplazados por personas representantes de otras razas y otras culturas que se ven como “menos desarrolladas” e inferiores. En este proceso, las mujeres pasan a ser un recurso esencial porque son las mujeres quienes supuestamente han de reproducir la raza blanca tanto biológica como culturalmente y, por lo tanto, cualquiera que apoye su emancipación (incluyendo el concederles el control de su fertilidad) socava el gran futuro del pueblo blanco.

Usted ha descrito las protestas polacas como feminismo popular. ¿Qué quiere decir?

El feminismo popular moviliza a las mujeres, independientemente de sus experiencias, en un acto de desobediencia política que reclama influencia y participación en la democracia. El feminismo liberal, por otra parte, pide a las mujeres que aspiren al éxito individual. Las mujeres que se echaron a las calles en Polonia de 2016 a 2017 o en 2020 dijeron a los que ocupaban el poder: “ustedes son las elites crueles que nos privan de nuestro derecho a la vida, la felicidad y la autodeterminación y nosotras somos las ciudadanas que han de tener derecho a voz e influencia en esta democracia”. Representaban a las “mujeres normales y corrientes” lo que no solo invalida la pretensión populista de representar al pueblo sino que también se desvincula de la idea de una elite feminista dentro del feminismo liberal. Es un feminismo inclusivo de base fundamentado en la solidaridad radical. 

La emergencia del feminismo popular no significa el final del feminismo liberal y es probable que estas corrientes lleguen a coexistir. Sin embargo, está claro que la joven generación rechaza el feminismo como un proyecto de éxito individual que no requiere un cambio en las reglas del juego. El feminismo populista reclama un nuevo contrato social que permita participar en democracia no solo a los hombres. La forma en que esto se traslada a las políticas de partido es más difícil de calibrar.

Usted sostiene en su libro que la cuestión de género no se puede pasar por alto hoy en día cuando se piensa seriamente en la democracia y la política tanto en las izquierdas como en la nueva derecha populista.

Esto son buenas y malas noticias a la vez. Las buenas noticias son que finalmente hablamos del género y que cada vez hay más personas que caen en la cuenta de que el género determina nuestras posibilidades en el mercado laboral, en la vida cotidiana, y lo que significa ser una mujer o una persona no binaria en un país como Polonia.

Del mismo modo que cambian los puntos de vista de la sociedad también lo ha de hacer la política y esto es otra ventaja para la integración del género. Donald Tusk, por ejemplo, que durante muchos años evitó la inclusión de asuntos de igualdad de género en su programa, ahora apoya los derechos de reproducción porque ha podido observar que el 95 por ciento de su electorado está a favor de legalizar el aborto. Ha de adoptar una postura incluso aunque él mismo no la entienda o que prefiriera evitarla.

Las malas noticias son que estas cuestiones se usan en gran medida para profundizar la polarización. Temas tales como el aborto y la identidad de género, aunque también los diagnósticos prenatales o la fertilización in vitro (FIV) son cuestiones potencialmente divisivas y los políticos se aprovechan de ello. Se trata de una tendencia muy peligrosa y la experiencia de polarización en Estados Unidos durante los últimos 30 años lo ilustra muy bien.

Hoy en día hemos de dar respuesta no solo a la interrogante de cómo hablar y convencer a la gente con la que estamos en desacuerdo. No con los políticos, sino con nuestros vecinos, familiares o colegas. No convenceremos a todos pero hemos de ser capaces de vivir juntos en un país. ¿Somos capaces de evitar las formas extremas de polarización en los debates sobre el aborto, por ejemplo? ¿Cómo dar principio a tal conversación? En Polonia tal vez podría ser una conversación acerca de cómo salvar de la muerte a las mujeres en el caso de un embarazo deseado pero que después resultara de riesgo. La actual legislación sobre el aborto en Polonia significa que las mujeres en tal situación corren el peligro de morir y aun así se las obliga a dar a luz incluso en casos en que se sabe que el neonato morirá inmediatamente después del alumbramiento. Pienso que la mayoría de las personas que, por ejemplo, respaldan la prohibición del aborto por motivos religiosos son personas que tienen conciencia. Mucho me gustaría que fuéramos capaces de iniciar tal debate con personas con las que estamos en desacuerdo y que encontráramos un terreno común. No sucumbir a las dinámicas de polarización es una tarea extremadamente difícil y seguirá siendo un problema aun en el caso de que el PIS sea apartado del poder. 

Come genere e femminismo sono utilizzati nel discorso politico della destra

Il femminismo e le questioni di genere vivono una fase di grande fervore, culturale e politico, imponendosi nelle piazze e nelle discussioni. Al punto da venire recuperati e adattati dalla destra neoliberale, oppure radicalmente contestati dall’estrema destra. Intervista alla sociologa polacca Elżbieta Korolczuk, autrice di “Anti-Gender Politics in the Populist Moment” per tracciare la storia di questo dibattito.

Krystyna Boczkowska: Cosa intende quando parla di “genere” e “studi di genere”?

Elżbieta Korolczuk: La categoria “genere” è quella che permette di capire che il nostro corpo e la nostra biologia non definiscono completamente la nostra esistenza. Gli studi di genere mostrano che la mascolinità o la femminilità sono categorie socialmente costruite e negoziate. Una cosa era essere una donna ai tempi di mia nonna, per esempio, e un’altra cosa è essere una donna oggi. Una cosa è essere donna o uomo in Polonia e un’altra in Iran, come stiamo vedendo con le recenti proteste. Detto in un altro modo: le idee su ciò che le donne dovrebbero fare, su come dovrebbero sentirsi e apparire, sono molto diverse e mutevoli nel tempo. Come sostiene la filosofa Judith Butler, l’essere donna o uomo si costruisce ripetendo determinati gesti, comportamenti e reazioni emotive o, come ha detto Simone de Beauvoir, donna si diventa donna, non si nasce. Il genere non è una categoria binaria, ma lineare: ci si può sentire donna, ma si può anche essere una persona non binaria, una persona trans o queer.

A partire dagli anni Novanta, il concetto di genere e l’idea che si tratti di costruzioni sociali, sono stati contestati dal Vaticano e dai movimenti religiosi, ma il concetto in sé non faceva parte della lotta politica. In Polonia, la parola “genere”, come ridefinita dalla destra, è apparsa nel dibattito pubblico intorno al 2012, durante le discussioni sulla ratifica della Convenzione di Istanbul. La destra si è appropriata della parola “genere” e ne ha fatto uno spauracchio.

La destra utilizza il termine “gender” per promuovere principalmente una sorta di panico moralizzante su questioni legate alla sessualità, alla riproduzione e all’identità di genere. La destra definisce il “genderismo” come un’ideologia pericolosa che contribuisce alla sessualizzazione dei bambini, alla disgregazione delle famiglie (eterosessuali, ovviamente), all’introduzione di leggi che privilegiano le donne a scapito degli uomini, ecc.

La parola “gender” è diventata sinonimo di decadenza morale, corruzione e di una certa  “follia di sinistra”. In Polonia, l'”ideologia del gender” è descritta come una perversione che arriva dall’Occidente come domanda di presunte lobby di gruppi femministi e LGBT formati dalle “élite”. Cosi, genere, sessualità e riproduzione sono diventati un campo di battaglia politico.

Perché il femminismo, nonostante decenni di conquiste sui diritti all’aborto, sull’educazione sessuale, sul matrimonio omosessuale e con la firma dei trattati internazionali sulla violenza di genere, è stato brutalmente attaccato dal movimento globale contro il “gender”?

È un processo lungo. La maggior parte di questo tipo di narrativa sul femminismo e sui suoi presunti pericoli arriva dalle guerre culturali americane. Le affermazioni secondo cui il femminismo è un male per le donne perché le priva della gioia della maternità, oppure che visto i gay non hanno figli, allora devono reclutare, cioè sessualizzare i bambini, sono state propagate da attivisti conservatori americani come Phyllis Schlafly e Anita Bryant già negli anni Settanta.

Un secondo momento chiave sono gli anni Novanta, quando le organizzazioni femminili e femministe, e i politici hanno esercitato con successo un’azione di lobbying nella sfera politica, arrivando alle conferenze delle Nazioni Unite in Messico e a Pechino, e rendendo possibile l’esistenza di atti giuridici che riconoscevano la discriminazione contro le donne e le ragazze.

In secondo luogo, le nostre idee su cosa sia il “gender” sono  fonte di discriminazione verso le donne nella vita professionale e privata. In terzo luogo, i diritti delle donne sono diritti umani e, in quanto tali, devono essere protetti dagli Stati e dalle agenzie internazionali.

Ed è stato qui che il Vaticano si è sentito minacciato, non solo come istituzione religiosa, ma politica. Dopo tutto, il Vaticano è un attore politico che ha lo status di osservatore alle Nazioni Unite e blocca attivamente le attività legate alle questioni di parità, specialmente quelle relative ai diritti riproduttivi e delle minoranze. La Chiesa cattolica ha capito che la sua posizione di attore nelle sfere del genere, della sessualità e della riproduzione veniva messa in discussione e ha risposto con la storia del gender (le “teorie del gender”) come minaccia dalla quale bisogna proteggere le donne.

Il fatto che la guerra contro il “gender” sia esplosa definitivamente nel secondo decennio del XXI secolo è dovuto a diversi fattori. Oggi la tendenza alla culturalizzazione della politica, che risale agli anni ’70-’80 negli Stati Uniti, è visibile anche in Europa. Di cosa si tratta? Di una configurazione nella quale le divisioni politiche e il sostegno a determinati partiti si formano soprattutto in realzione alle opinioni delle persone su questioni legate alla famiglia, all’aborto, alla sessualità, ecc.

Negli anni ’70 era ancora possibile essere repubblicani e sostenere il diritto all’aborto. Oggi non succede più, come descritto da Pipa Norris e Ronald Inglehart nel libro Cultural Backlash. L’asse sul quale si strutturano le divisioni politiche sta cambiando; se in passato gli elettori discutevano di questioni economiche o politiche, oggi il principale criterio di divisione è rappresentato dalle opinioni su famiglia, sessualità, globalizzazione, e sul sostegno a valori come l’individualismo rispetto alla comunità.

Lei sostiene che l’attrito intorno al tema del genere non è di secondo piano, ma una lotta per il futuro dell’economia?

A mio avviso, le discussioni su sessualità, famiglia,  definizione di genere e identità si stanno definendo come scoglio principale di divisione politica e come luogo maggiore di negoziazione. La cosa è particolarmente evidente nelle generazioni più giovani: si tratta di persone che costruiscono la propria identificazione politica in base alle opinioni sulla sessualità e sull’identità di genere.

Inoltre, è proprio  in questo campo che si giocano i conflitti relativi alle politiche economiche o sociali. Le questioni legate al genere sono essenziali per negoziare soluzioni per le politiche sociali, la ridistribuzione, l’assistenza e il lavoro. La prospettiva di genere è necessaria anche per l’edilizia abitativa, per i trasporti e la pianificazione urbana, tutti settori fondamentali per la società. Il grande problema, soprattutto per i liberali, è che la destra ha ben capito che il genere è diventato una questione fondamentale nei dibattiti politici.

In Paesi come la Polonia e l’Ungheria, la destra promette di migliorare la situazione economica di donne, famiglie e dei bambini, senza trovarsi di fronte alcuna controproposta forte. Il movimento populista, emerso nel contesto delle conseguenze  a lungo termine del crollo economico del 2008 e in assenza di una sinistra forte, è ancora in corso. Sono molto preoccupata per lo sviluppo di questa tendenza.

Gli anti-gender usano il concetto di “guerra culturale”, facendosi passare per un movimento pacifico contro il “genderismo”, ma hanno obiettivi diversi. Potrebbe spiegare i principi di questa ideologia e di questo “camouflage”?

Questa domanda contiene due punti importanti. Innanzitutto, la destra e la destra religiosa fanno lo stesso gioco della sinistra: vogliono essere visti come vittime. E questo si adatta perfettamente al quadro populista che sostiene che i liberali e la sinistra sono delle poteti élite che opprimono le persone buone, autentiche e radicate localmente; i populisti di destra sono lì proprio per difendere il popolo.

Gli anti-gender, inoltre, dicono di rappresentare la maggioranza della società, maggioranza che viene oppressa dalle élite, cosa che la rende quindi in una minoranza bisognosa di protezione.

Questa retorica è utilizzata, ad esempio, dall’Ordo Iuris in Polonia, Paese nel quale il cattolicesimo è la religione dominante, fortemente radicato a livello politico. Nonostante la posizione di potere della Chiesa cattolica, Ordu Iuris produce rapporti che mostrano come i cattolici siano perseguitati in Polonia e lo fa usando un linguaggio liberale: siamo discriminati, i nostri diritti sono attaccati e abbiamo bisogno di una protezione speciale in quanto gruppo minoritario.

In secondo luogo, gli anti-gender sono un movimento anti-modernista che crede in una comunità omogenea, che si situa al di sopra dei diritti individuali o delle minoranze. Quando gli ultraconservatori utilizzano il linguaggio della democrazia liberale, è soprattutto per guadagnare popolarità nella sfera pubblica. È estremamente importante verificare quali obiettivi politici perseguono i movimenti anti-gender. Di solito si scopre che dietro c’è la volontà di vietare l’aborto, parità per le persone LGBTQI+, l’educazione sessuale nelle scuole etc… e questi sono solo alcuni degli obiettivi della destra religiosa.

L’Europa dell’Est e la Russia giocano un ruolo significativo nella lotta contro il cosiddetto “nuovo ordine mondiale”. Dopo la caduta del Muro di Berlino, i Paesi dell’Est sono stati dipinti come avanguardie del conservatorismo e salvatori dell’Occidente. Che origine ha questo cambiamento?

Il cambiamento non è così inaspettato se consideriamo la “politica delle emozioni”. Alcuni Paesi, come la Polonia hanno sempre avuto un atteggiamento ambiguo nei confronti dell’Occidente. Da un lato, ci sentivamo parte dell’Occidente, ma dall’altro eravamo infastiditi dall’accusa di arretratezza, che dovevamo “recuperare” dal punto di vista economico. Credo che appellarsi al nostro ruolo di leader del mondo conservatore scateni un misto di orgoglio e vergogna, caratteristico dei Paesi che hanno uno status di secondo piano nell’Europa moderna. Facendo leva su queste emozioni, gli anti-gender sostengono che così come la Polonia ha salvato l’Europa dall’Impero Ottomano sotto Sobieski, salverà l’Occidente dalla decadenza e, naturalmente, dalla presunta invasione islamica da parte dei migranti provenienti dai Paesi musulmani.

Holms e Krastev scrivono di questa diffusa disillusione nei confronti dell’Occidente nel loro libro The Light that Failed: qui gli autori  fanno notare che alla base della disillusione degli europei dell’Est nei confronti della democrazia liberale c’è la convinzione che l’Occidente li metta costantemente in secondo piano, che debbano ancora dimostrare di essere degni di entrare nel salotto europeo.

E non si tratta solo di emozioni: Holmes e Krastev dimenticano l’economia, ma il periodo di trasformazione —soprattutto per le persone più anziane e religiose dei piccoli centri — non è stato un momento di cambiamento verso il meglio in senso socio-economico, ma piuttosto una fase di emarginazione. Non c’è da stupirsi che queste persone, deluse dal periodo di trasformazione e guardate dall’alto in basso, aspirino a diventare dei vincitori morali.

Il ruolo speciale di “salvatore dell’Occidente”, almeno fino allo scoppio della guerra in Ucraina nel 2022, è stato attribuito alla Russia. Nel caso della Russia, è chiaro che si tratta di una combinazione di influenze finanziarie, politiche e ideologiche. La Russia fornisce un potente sostegno ai movimenti anti-gender in Europa, come scrive Klementyna Sukhanov. L’ultraconservatorismo è una sorta di soft power russo che Putin utilizza per destabilizzare altri Paesi e che ha usato, almeno fino a poco tempo fa, per costruire alleanze internazionali.

Perché è così importante per le femministe comprendere che opposizione al “gender” come concetto e pratica politica è diventata un elemento importante della resistenza conservatrice al neoliberismo?

Senza capire che gli anti-gender rispondono a bisogni, emozioni, paure, e speranze reali, non saremo in grado di trovare una risposta adeguata a questa domanda.

La situazione in cui spieghiamo alle persone cos’è il gender e diciamo che non sono abbastanza istruite e che dovrebbero imparare per capire, è ingenua. E non funziona. Dobbiamo capire che tipo di esperienze ed emozioni portano le persone a credere nella versione conservatrice della storia del mondo, e a sentire che questa storia appartiene loro.

Vale anche la pena di notare che  esiste un certo parallelismo tra ciò che dice il femminismo di sinistra e ciò che dice la destra, cioè che abbiamo un problema con l’individualismo estremo, che abbiamo un problema con la scomparsa delle comunità locali, che abbiamo un problema con la l’impegno in senso lato.

Il neoliberismo non riguarda solo i principi economici del libero mercato, ma un regime emotivo che trasforma le relazioni sociali in un valore economico ed esclude le persone che, per vari motivi, non riescono a trovare la strada del successo.

Le persone sentono molto chiaramente la pressione dell’individualismo estremo, temono che nessuno le aiuti in un momento di crisi, vedono che il sostegno agli altri e la cura non sono considerati un valore. Questa tendenza colpisce soprattutto le donne, che svolgono la maggior parte del lavoro di cura e devono gestire le proprie emozioni e quelle degli altri.

Ebbene, secondo la narrazione degli anti-gender, viviamo in un mondo di consumismo, individualismo estremo, ricerca malata del profitto, di avidità delle aziende globali: ma per i conservatori le fonti di questi mali sono da cercare nel liberalismo, nel femminismo e nelle “teorie del gender”.

La fonte del male è, ad esempio, il femminismo, che ha cacciato le donne dalle loro case e ha detto loro che non dovevano essere madri; o l’omosessualità, che ha fatto sì che le persone rinunciassero ai valori della famiglia e si dedicassero all’edonismo e al consumo.

Si tratta di una diagnosi accurata che constata che qualcosa non va nella nostra vita collettiva, ma basata su un’ipotesi che attribuisce la responsabilità a gruppi che hanno avuto un’influenza piuttosto trascurabile sulla situazione. Gli attori del movimento anti-gender e di destra promettono che i problemi spariranno se torneremo ai “veri” valori della famiglia, se le donne torneranno a essere madri e se le persone torneranno alla religione.

C’è un”quadro anticoloniale” che permette agli anti-gender di combinare senza soluzione di continuità ultraconservatorismo con la critica al neoliberismo?

Il quadro anticoloniale funziona in modo diverso a seconda dei contesti geografici. In Russia, Polonia e nei Paesi post-comunisti è un modo per raccontare la trasformazione politica degli anni ’90 come un processo di colonizzazione culturale secondo il quale le femministe e i gay sono semplicemente élite sostenute dall’Occidente che colonizzano gli altri gruppi. Anche i rifugiati fanno parte di questa narrazione: in Polonia il quadro anticoloniale è combinato con un discorso apertamente islamofobico e antirifugiati.

La destra promuove una narrativa che vede femministe, gay e cosidetti “ideologi del gender”come nemici della nazione polacca, persone che vogliono distruggere le comunità locali in modo che l’Ue possa installare sul territorio “orde di rifugiati” e trasformarci cosi in una colonia in senso culturale ed economico.

In Paesi come la Germania, la Svezia o la Francia, questa retorica è leggermente diversa. Lì la destra utilizza alcuni elementi del discorso femminista o  i temi dell’uguaglianza e li organizza in modo tale da poter attaccare i gruppi minoritari. Seguendo Jasbir Puar e Sara Farris chiamiamo questa retorica “omonazionalista” e “femminonazionalista”. In Germania, ad esempio, la destra promuove la narrativa secondo cui “se lasciamo entrare gli immigrati, questi violenteranno le nostre donne e uccideranno i nostri gay”.

Secondo questa visione del mondo l’Europa occidentale, sviluppata e democratica, è sotto attacco da parte di orde di rifugiati, barbari, culturalmente diversi e pericolosi. In primo luogo, le potenziali differenze culturali tra “noi” e “loro” sono enfatizzate, e in secondo luogo entrambi i gruppi sono dipinti come omogenei. La destra dice sostanzialmente “dobbiamo difendere la nostra democrazia egualitaria dai barbari”. In questo modo, l’estrema destra si innalza a difensore delle donne e delle minoranze.

All’interno di questa ideologia c’è la teoria cospirativa della “Grande Sostituzione”, popolare nei circoli neofascisti di entrambe le sponde dell’Atlantico. Quali sono i principi di questa teoria?

La teoria della Grande Sostituzione, dal francese “Grand remplacement” è importante perché sia in Francia che negli Stati Uniti è piuttosto popolare negli ambienti di estrema destra. Questa narrazione sostiene che dobbiamo preoccuparci della riproduzione biologica degli occidentali bianchi perché presto saremo sostituiti da persone che rappresentano altre razze e altre culture, viste come “meno sviluppate” e inferiori. In questo processo, le donne diventano una risorsa essenziale perché sono loro che dovrebbero riprodurre la razza bianca sia biologicamente che culturalmente. Di conseguenza chiunque sostenga la loro emancipazione, compreso il controllo sulla loro fertilità, mina il radioso futuro delle popolazioni di bianchi.

Lei ha parlato delle proteste polacche come “femminismo popolare”. Cosa intende?

Il femminismo popolare, come lo intendo, mobilita le donne, indipendentemente dalle loro esperienze, in un atto di disobbedienza politica che richiede influenza e partecipazione alla democrazia. Il femminismo liberale, invece, chiede alle donne di aspirare al successo individuale. Le donne che sono scese in piazza in Polonia nel 2016-2017 o 2020 hanno detto ai chi è al potere: “Voi siete le élite che ci tolgono il diritto alla vita, alla felicità e all’autodeterminazione, e noi siamo le cittadine che dovrebbero avere il diritto di avere voce e influenza in questa democrazia”.

Rappresentavano “donne comuni”, il che non solo scredita la pretesa populista di rappresentare il popolo, ma rompe anche con l’idea di un’élite femminista all’interno del femminismo liberale. Si tratta di un femminismo inclusivo, di base, basato sulla solidarietà radicale.

L’emergere del femminismo populista non significa la fine del femminismo liberale ed è probabile che queste correnti coesistano. Mi pare però che la giovane generazione rifiuti il femminismo come progetto di successo individuale, che non mette in discussione il sistema esistente.  Il femminismo popolare chiede un nuovo contratto sociale che non prevede solo la partecipazione alla democrazia. Come questo si traduca in politica di partito è più difficile da misurare.

Nel suo libro lei sostiene che la questione del genere oggi non può essere ignorata quando si pensa seriamente alla democrazia e alla politica sia a sinistra, che nella nuova destra populista.

Questa è una notizia sia buona che cattiva. La buona notizia è che finalmente si parla di genere e sempre più persone si rendono conto di quanto il genere determini le nostre possibilità sul mercato del lavoro, nella vita di tutti i giorni e di cosa significhi davvero essere una donna o una persona non binaria in un Paese come la Polonia.

Con il cambiamento della società cambia anche la politica, e questo è un altro vantaggio. Ad esempio, Donald Tusk, che per molti anni ha evitato di includere le questioni relative all’uguaglianza di genere nella sua agenda, ora sostiene i diritti riproduttivi perché può vedere che il 95 per cento del suo elettorato è a favore della legalizzazione dell’aborto. Deve prendere posizione anche se non la capisce o preferisce evitarla.

La cattiva notizia è che questi temi sono ampiamente utilizzati per aumentare la polarizzazione. Temi come l’aborto, l’identità di genere, ma anche la diagnosi prenatale o la fecondazione in vitro (IVF) sono questioni potenzialmente divisive e i politici ne approfittano. Si tratta di una tendenza molto pericolosa e l’esperienza di polarizzazione degli Stati Uniti negli ultimi 30 anni lo illustra bene.

Oggi dobbiamo rispondere non solo alla domanda su come vincere, ma anche a quella su come parlare con le persone con cui non siamo d’accordo. Non con i politici, ma con i nostri vicini, genitori o colleghi. Non convinceremo tutti, ma dobbiamo essere in grado di vivere insieme in un unico Paese. Siamo in grado di evitare forme estreme di polarizzazione nelle discussioni sull’aborto, ad esempio? Come iniziare una conversazione di questo tipo? Forse in Polonia si potrebbe parlare di come salvare le donne dalla morte nel caso di una gravidanza desiderata ma a rischio. La legge sull’aborto in Polonia oggi implica che le donne in queste situazioni sono a rischio di morte e che sono costrette a partorire anche nei casi in cui si sa che i bambini moriranno alla  la nascita. Credo che la maggior parte delle persone che, ad esempio, per motivi religiosi sostengono il divieto di aborto, siano persone che hanno una coscienza.

Mi piacerebbe molto se fossimo in grado di iniziare queste discussioni con persone con cui non siamo d’accordo e trovare un terreno comune. Non soccombere alle dinamiche della polarizzazione è un compito estremamente difficile e rimarrà un problema anche se il PIS sarà rimosso dal potere.

Cookies on our website allow us to deliver better content by enhancing our understanding of what pages are visited. Data from cookies is stored anonymously and only shared with analytics partners in an anonymised form.

Find out more about our use of cookies in our privacy policy.

Got it