Ndërsa Bashkimi Evropian rrit tranzicionin e tij energjetik, Ukraina po detyrohet të përshpejtojë planet e saj duke rrezikuar të dëmtojë afrimin e saj me Brukselin. Inaugurimi i gazsjellësit Nord Stream 2 mund të shtojë presionin që po grumbullohet mbi Kiev nga fqinjët e tij në rajon. Megjithatë, Ukrainës i është ofruar mundësia për një rol të madh në prodhimin e hidrogjenit të gjelbër të Evropës. Vendimet për të ardhmen energjetike të BE-së kanë pasoja gjeopolitike që shtrihen shumë përtej kufijve të saj.

Në Ukrainën Perëndimore, në Galicia, shtrihet qyteti i vogël Staryi Sambir. I vendosur në rrëzë të maleve, ky qytet shënon fundin e fushës së madhe të Ukrainës dhe fillimin e Karpateve. Dniestri, i cili ngrihet afër qytetit dhe përfundon në Detin e Zi, gdhend një luginë, dy anët e së cilës kanë pamje nga qyteti. Pikërisht në këto lartësi janë instaluar turbinat e para – dhe për momentin, të vetmet – me erë në të gjithë Ukrainën perëndimore: tre në vitin 2015, pastaj gjashtë të tjera në vitin 2017. Tehet e tyre kthehen paqësisht mes fushave me grurë, vetëm 20 kilometra nga kufiri polak, sikur sinjalizonte Bashkimin Evropian fqinj.

BE-ja i ka kushtuar më shumë vëmendje të fqinjit të saj Ukrainas prej disa vitesh dhe e sheh atë si një partner të rëndësishëm në tranzicionin energjetik. Si vendi i dytë më i madh në Evropë, Ukraina ka potencial të madh për zhvillimin e të gjitha llojeve të burimeve të rinovueshme. Nënshkrimi i Marrëveshjes së Asocimit BE-Ukrainë në vitin 2014 shënoi një hap të rëndësishëm në angazhimin e Kievit për energjinë e gjelbër. Pjesa e burimeve të rinovueshme në përzierjen e energjisë të Ukrainës u rrit më pas nga 4 përqind në më shumë se 11 përqind deri në vitin 2021. Vetëm në vitin 2019, më shumë se 3.7 miliardë euro u investuan në këtë sektor. Aktualisht, burimi kryesor i rinovueshëm është energjia hidroelektrike, e cila përbën 8 për qind të përzierjes së energjisë. Pjesa e mbetur prej 3 për qind vjen kryesisht nga energjia diellore, e cila është e shpërndarë në të gjithë vendin. Për momentin, potenciali i energjisë së erës mbetet kryesisht i pashfrytëzuar.

Moving Targets: Geopolitics in a Warming World
This article is from the paper edition
Moving Targets: Geopolitics in a Warming World
Order your copy

Presidenti Volodymyr Zelensky ka ritheksuar ambiciet klimatike të Ukrainës dhe dëshirën e saj për të ecur në harmoni me Brukselin. “Ukraina po kërkon të harmonizojë politikën dhe legjislacionin e saj të klimës me Marrëveshjen e Gjelbër Evropiane, tha ai në Samitin e Ambicieve Klimatike 2020. Në prill 2021, zëvendësministri i energjisë Yuriy Boyko madje njoftoi se Ukraina ishte në rrugën e duhur për të përmbushur objektivin e saj prej 25 përqind të energjisë së rinovueshme deri në vitin 2030, pesë vjet përpara datës së synuar fillestar. Megjithatë, duket se ka një ndarje midis fjalëve të qeverisë Ukrainase dhe veprimeve të saj në terren. Ndërsa Brukseli këmbëngul në nevojën për një rimëkëmbje “të gjelbër”, Kievi është rikthyer në një numër projektesh që nga viti 2020 dhe madje ka ridrejtuar ndihmën e tij drejt karburanteve fosile. Masa kryesore këtu është një paketë e jashtëzakonshme ndihme prej rreth 1.2 miliardë dollarë amerikanë për Naftogaz, gjigantin e energjisë në pronësi të plotë të shtetit Ukrainas. Ajo synon të mbajë çmimet e gazit, të cilat po shpërthejnë në të gjithë botën, nën çmimin e tregut. Gazi është një pjesë e rëndësishme e përzierjes së energjisë, që përbën rreth 28 për qind dhe importohet kryesisht nga Rusia. Vendi është gjithashtu shumë i varur nga qymyri, i cili përbën rreth 30 përqind të konsumit total të energjisë dhe është gjithashtu kryesisht me origjinë Ruse.

Përtej sfidave të mundshme gjeopolitike të nënkuptuara nga varësia e Ukrainës nga lëndët e para Ruse, Brukseli nuk mund të përballojë të ketë fqinjë ndotës. Një nga sfidat kryesore të tranzicionit evropian të energjisë dhe objektivi i neutralitetit të karbonit deri në vitin 2050 është shmangia e efektit të rrjedhjes së karbonit, ku reduktimet e emetimeve shoqërohen me transferimin e aktiviteteve që emetojnë karbon jashtë Evropës. Por ndërkohë që shtetet anëtare të BE-së përpiqen të bien dakord se si do të funksionojë saktësisht Marrëveshja e Gjelbër – veçanërisht vendi i gazit dhe lëndëve nukleare – a mundet BE-ja ende të shpresojë të ketë ndikim të mjaftueshëm te partneri i saj Ukrainas për ta udhëhequr atë në tranzicionin e saj energjetik?

Një atmosferë mosbesimi

Vitet e fundit kanë treguar një vullnet të qartë nga ana e Kievit për të përmbushur kërkesat e marrëveshjes së asocimit dhe standarded evropiane, falë opsioneve të ndryshme të ofruara nga BE. Në veçanti, Ukraina ka qenë anëtare e Komunitetit të Energjisë – një organizatë që synon të krijojë një treg të unifikuar energjetik midis anëtarëve të BE-së dhe disa shteteve fqinje – që nga viti 2011. Pas aneksimit rus të Krimesë dhe shpërthimit të konfliktit në Donbas në vitin 2014, BE-ja ringjalli gjithashtu procesin e integrimit të rrjeteve të energjisë elektrike Evropiane dhe Ukrainase. Në vitin 2023, do të bëhet një hap përpara me sinkronizimin e Ukrainës me rrjetin Evropian ENTSO-E. Ukraina më pas do të jetë në gjendje të importojë dhe eksportojë energjinë e saj elektrike në dhe nga vendet anëtare të BE-së. Mbi të gjitha, kjo lidhje nënkupton një ndarje nga rrjeti ish-sovjetik, të cilin Ukraina e ndan ende me Rusinë dhe Bjellorusinë.

Megjithatë, përfundimi dhe hapja e mundshme e gazsjellësit Nord Stream 2 (NS2) vendos një pikëpyetje mbi afrimin e Ukrainës me Evropën. Debati rreth ndërtimit të këtij gazsjellësi zbulon se si çështja e energjisë e Ukrainës është e lidhur pazgjidhshmërisht me gjeopolitikën dhe me marrëdhëniet që BE dëshiron të mbajë me Kievin dhe Moskën. Tubacioni, i ndërtuar nga gjigandi Rus i energjisë Gazprom, anashkalon Ukrainën përmes Detit Baltik. Ajo mori miratimin e saj përfundimtar në gusht të vitit 2021 pasi u arrit një marrëveshje midis Uashingtonit dhe Berlinit. Situata ka hedhur një zbehje mbi marrëdhëniet midis Evropës dhe Kievit. Pavarësisht garancisë së Berlinit se Ukraina do të mbështetet nëse Moska përdor gazsjellësin për qëllime gjeopolitike, si dhe njoftimin e financimit të një “fondi të gjelbër” miliardë dollarësh për të kontribuar në tranzicionin energjetik të Ukrainës, Kievi mbetet skeptik.

Kievi po kërkon të forcojë partneritetin e tij me BE-në dhe vendet e tij anëtare për të shmangur shtimin e izolimit të energjisë në izolimin e tij gjeopolitik.

Një arsye kryesore për mosbesimin e Ukrainës është se ajo do të humbasë të ardhurat e konsiderueshme nga tranziti, të paguara nga Moska pasi kontrata aktuale me Gazprom të skadojë në vitin 2024. “Distributori Ukrainas mori 1.66 miliardë dollarë amerikanë në tarifat e tranzitit në vitin 2020. &;Sapo gazi të mos kaloj më nga Ukraina, projektet e deklaruara nga Berlini dhe Uashingtoni vështirë se do të jenë në gjendje të zëvendësojnë këtë fitim të papritur,” shpjegon Olena Pavlenko, Presidente e DiXi Group, një Institut kërkimor në Kiev i specializuar në çështjet e energjisë. Mbi të gjitha, megjithatë, Kievi e sheh përfundimin e NS2 si një kërcënim serioz gjeopolitik. “Rreziku më i madh i paraqitur nga përfundimi i NS2 për Ukrainën është humbja e një forme garancie kundër çdo agresioni të ri Rus pasi Rusia nuk do të kishte më frikë të humbiste tregun Evropian duke sulmuar Ukrainën. Asnjë mekanizëm kompensues, duke përfshirë gatishmërinë e Gjermanisë për të financuar një fond të gjelbër, nuk mund ta trajtojë këtë rrezik,” shpjegon Anton Zorkin, drejtor i energjisë në Zyrën e Ofrimit të Rregullimit më të Mirë (BRDO) në Kiev. Me fjalë të tjera, më shumë se humbjet financiare të shkaktuara nga NS2, është kërcënimi i shtuar ushtarak që shqetëson vendimmarrësit Ukrainas.

Një pamje komplekse rajonale

Sfidat gjeopolitike dhe gjeo-ekonomike të Ukrainës nuk janë të kufizuara vetëm në fqinjin e saj lindor. Në veri, Bjellorusia, me kapacitetin e saj shumë të zhvilluar për përpunimin e naftës bruto nga Rusia, është furnizuesi kryesor i Ukrainës me hidrokarbure, duke siguruar më shumë se dy të tretat e nevojave të Ukrainës për naftë. Përveç natyrës autoritare të qeverisë së Bjellorusisë, e bërë të qartë nga shtypja e dhunshme e protestave që lindën nga zgjedhjet e vitit 2020, regjimi i Lukashenkos akuzohet për një “luftë hibride” kundër Lituanisë dhe Polonisë, ndërkohë që po afrohet gjithnjë e më shumë me Moskën. Dilema e Ukrainës është e qartë: ajo duhet të përpiqet të mbajë marrëdhënie të mira me fqinjin e saj për të vazhduar të përfitojë nga hidrokarburet e lira, ndërkohë që është në përputhje me dëshirën e BE-së për të izoluar Minskun ndërkombëtarisht.

Në jug, një mosmarrëveshje po kërcënon marrëdhëniet me Moldavinë, një aleat tradicional i Kievit dhe një partner i BE-së. Që nga viti 2016, autoritetet Ukrainase kanë planifikuar të ndërtojnë gjashtë hidrocentrale të reja në lumin Dniester, i cili ujit gjithashtu Moldavinë, ku është një nga burimet kryesore të ujit të vendit. Për Ukrainën, lumi është gjithashtu një burim i rëndësishëm energjie. Ai furnizon hidrocentralin më të madh në Evropë, i vendosur në Novodnistrovsk, të cilin autoritetet lokale do të donin ta zgjeronin. Shumë ekspertë paralajmërojnë se ndërtimi i digave shtesë mund të shkaktojë dëme mjedisore në rrjedhën e poshtme ose edhe nga procesi i mbushjes ose bllokimit me llumtë Dniestër, gjë që mund të reduktojë në mënyrë drastike sasinë e ujit të lëshuar në Moldavi. Për momentin, ritmi i ngadaltë i ndërtimit dhe negociatat e vazhdueshme midis Kievit dhe Kishinau-t po e mbajnë problemin nën kontroll. Por kjo na kujton se edhe zhvillimi i energjive të rinovueshme në Ukrainë nuk përjashtohet nga mosmarrëveshjet e mundshme midis vendit dhe fqinjëve të tij.

Në perëndim, tensionet me Hungarinë e Viktor Orbanit kanë vazhduar që nga futja e një ligji të vitit 2017 që ndalon mësimin në gjuhët e pakicave etnike e shkollave të mesme, përfshirë hungarezishten. Qeveria e Orbanit e pa këtë veprim si një sulm ndaj pakicës hungareze që jeton në Transcarpathia. Kjo ankesë tani është e kombinuar me një ‘’Rusofili’’ të theksuar në Budapest, e cila i është bashkuar planit të Moskës për të anashkaluar Ukrainën. Kjo strategji nuk ka vetëm një dimension verior: në jug, TurkStream transporton gjithashtu gazin rus në Evropë, këtë herë nëpërmjet Turqisë, Bullgarisë dhe Serbisë, dhe është lidhur me Hungarinë që nga 1 tetori I vitit 2021. Në një kohë kur çmimet e gazit janë duke u ngjitur në qiell në mbarë botën, Budapesti ka negociuar një kontratë 15-vjeçare me një opsion të favorshëm për një ngrirje çmimi 10-vjeçar. Kievi nuk e ka fshehur “befasinë” dhe “zhgënjimin” e tij dhe thotë se do t’i kërkojë Komisionit Evropian të shqyrtojë ligjshmërinë e lëvizjes.

Bërja e partneritetit një prioritet

Në këto rrethana, Kievi po kërkon të forcojë partneritetin e tij me BE-në dhe vendet e tij anëtare për të shmangur shtimin e izolimit të energjisë në izolimin e tij gjeopolitik. Si kompensim për NS2, Brukseli duket se ka ofruar një rrugë të besueshme që mund të ndihmojë në afrimin e Ukrainës me BE-në. Në korrik të vitit 2020, ndërsa detajet e Marrëveshjes së Gjelbër Evropiane po shtroheshin, Komisioni publikoi një udhërrëfyes strategjik të hidrogjenit, i cili theksoi nevojën për të përfshirë partnerët ndërkombëtarë të BE-së në prodhimin e hidrogjenit të gjelbër. Ka plane që gjysma e hidrogjenit të BE-së të sigurohet nga fqinjët dhe partnerët. Ukraina “në veçanti” është renditur si një partner prioritar. Sipas një sistemi të tillë, Ukraina mund të eksportojë deri në 8 gigavat në tregun Evropian deri në vitin 2030, ose gati një e teta e nevojave të BE-së. Meqenëse hidrogjeni i gjelbër prodhohet me energji elektrike të prodhuar nga burimet e rinovueshme, prodhimi i këtij gazi të çmuar në përputhje me kërkesat e Marrëveshjes së Gjelbër mund të zhvendosë sektorin e energjisë Ukrainase drejt një përdorimi në rritje të burimeve të rinovueshme. Për Andreas Umland, një bashkëpunëtor kërkimor në Institutin Suedez të Çështjeve Ndërkombëtare, ky partneritet është pjesë e “një prirje që do – dhe duhet – të vazhdojë, në mënyrë që të mbrojë rëndësinë e Ukrainës si një lojtar gjeopolitik në Evropën Lindore dhe të përputhet me pritej rritje e mëtejshme e shpejtë e kërkesës për energji të gjelbër në Evropë.”

Qeveria Ukrainase humbi pak kohë për t’iu përgjigjur kësaj mundësie. Në korrik të vitit 2021, Presidenti Zelensky miratoi një direktivë të Këshillit të Sigurisë Kombëtare dhe Mbrojtjes që synon “neutralizimin e kërcënimeve në sektorin e energjisë”, i cili përfshin planet për të ndërtuar një rrjet tubacioni BE-Ukrainë të aftë për hidrogjen. Në gusht të vitit 2021, një memorandum mirëkuptimi për bashkëpunimin përgjatë rrjetit të vlerës së hidrogjenit të gjelbër u nënshkrua midis RWE të Gjermanisë dhe Naftogaz të Ukrainës. Dhe shtatori I vitit 2021 pa fillimin e nismës së Korridorit të Hidrogjenit të Evropës Qendrore, e cila bashkon katër furnizues të gazit nga Çekia, Gjermania, Sllovakia dhe Ukraina për të organizuar transportin e ardhshëm të hidrogjenit nga lindja në zemër të Evropës. Fillimet e një partneriteti po marrin formë, të cilin Ministri i Jashtëm Ukrainas Dmytro Kuleba e konsideron si “një mjet shumë serioz për Ukrainën me synimin e integrimit të saj Evropian”. Ai shkon aq larg sa thotë se “sfida e zhvillimit të hidrogjenit në Ukrainë nuk ka të bëjë vetëm me energjinë. Është një projekt i madh politik evropian që mund të ndryshojë rrënjësisht ekuilibrin e fuqisë në kontinentin evropian. Në terma afatgjatë, nëse Ukraina shfrytëzon shansin e saj, ajo mund të zërë vendin që Rusia aktualisht zë si furnizues i gazit.

Për të kuptuar plotësisht aksionet e tranzicionit të energjisë në rajon, nuk duhet të injorojmë ‘’Elefantin në dhomë”: energjinë bërthamore.

Të bëhesh një furnizues i gjelbër me hidrogjen në Evropë, dhe kryesisht në Gjermani, nuk do të ishte pa të meta. Së pari, vetë Ukraina së shpejti mund të ketë nevojë për sasi të mëdha hidrogjeni të prodhuar në vend për të zëvendësuar qymyrin e përdorur nga industria e çelikut. Së dyti, ekziston rreziku që eksportimi i energjisë elektrike në BE me çmime të larta në formën e hidrogjenit do të rrisë çmimin e energjisë elektrike në tregun Ukrainas. Së treti, zhvillimi i hidrogjenit të gjelbër është ende në fazat e planifikimit dhe Ukraina do të duhet të investojë shuma të konsiderueshme për të rinovuar rrjetin e saj të energjisë elektrike, për të përmirësuar efikasitetin e saj të energjisë – më e keqja në Evropë – dhe mbi të gjitha për të zhvilluar burimet e saj të rinovueshme. Për shumë ekspertë, kjo nevojë për financim e bën edhe më të trishtueshme humbjen e tarifave të tranzitit për shkak të NS2.” Tranzicioni i energjisë, në Ukrainë dhe gjetkë, është një proces i gjatë. Në afat të shkurtër, ai përfshin një zhvendosje nga qymyri në gaz. Vetëm pas braktisjes së plotë të qymyrit mund të fillojmë të konsiderojmë zëvendësimin e gazit me energji të rinovueshme. Prandaj, Nord Stream 2 është larg nga të qenit një arsye e mirë për të nisur tranzicionin energjetik, pasi ndërtimi i tij bie ndesh me të gjitha interesat e Ukrainës duke forcuar ndikimin Rus”, thotë Anton Zorkin.

Reaksionet zinxhir

Për të kuptuar plotësisht aksionet e tranzicionit të energjisë në rajon, nuk mund të injorojmë ‘’elefantin në dhomë’’: energjinë bërthamore. Vendimet për të ardhmen e saj do të kenë pasoja të rëndësishme në Ukrainë. Me pak më shumë se gjysmën e energjisë elektrike të vendit të prodhuar nga energjia bërthamore, qeveria Ukrainase po kërkon të modernizojë dhe madje të zgjerojë rrjetin e saj të termocentraleve të vjetëruara të epokës sovjetike. Nëse energjia bërthamore do të njihej si një formë e energjisë së rinovueshme dhe për këtë arsye e pranueshme për subvencione sipas Marrëveshjes së Gjelbër Evropiane, Ukraina mund të merrte potencialisht fonde evropiane për të financuar rinovimin e termocentraleve të saj.

Evropa mund të mbështesë tranzicionin energjetik të Ukrainës duke promovuar pavarësinë energjetike të vendit, duke ndihmuar kështu në sigurimin e kësaj pjese të fqinjësisë së Evropës. Megjithatë, duke qenë se BE-ja ende nuk ka vendosur për rolin që do të luajë energjia bërthamore në tranzicionin energjetik, Kievi i është drejtuar partnerëve të tjerë, kryesisht Shteteve të Bashkuara. Në fund të gushtit të vitit 2021, Zelensky vizitoi Uashington, DC për disa ditë, një ftesë kjo kryesisht për shkak të marrëveshjes amerikane që autorizon përfundimin e Nord Stream 2. Gjatë disa takimeve, operatori Ukrainas Energoatom nënshkroi një marrëveshje bashkëpunimi me kompaninë amerikane të energjisë bërthamore Westinghouse për zhvillimin e reaktorëve të gjeneratës së re në Ukrainë.

Debati për energjinë ilustron rëndësinë gjeopolitike dhe pasojat materiale të vendimeve të marra nga Brukseli, veçanërisht për një fqinj dhe partner si Ukraina. Ky është edhe një rikujtues për BE-në, nëse do të duhej, se ndikimi i saj shkon përtej “fuqisë normative” dhe se ajo ka peshë vendimtare gjeopolitike. Me Marrëveshjen e Gjelbër Evropiane dhe tranzicionin energjetik, BE-ja ka potencialin për të udhëhequr Ukrainën në kërkimin e saj për pavarësi energjetike dhe për të ankoruar fqinjin e saj gjeopolitikisht në vitet në vijim. Tani i takon të dyja palëve të përmbushin angazhimet e tyre.