Clara Dassonville: Blerja si pasojë e panikut erdhi kur qeveritë në mbarë Evropën vendosën një bllokim në përgjigje të pandemisë Covid-19. Çfarë mendoni se zbulon kjo për sistemet evropiane të ushqimit?

Xavier Poux: Ajo që më ka bërë përshtypje gjatë kësaj krize ka qenë përforcimi i dy modeleve konfliktuale: sistemi produktivist dhe sistemi i qëndrueshëm. Nuk e kam problem të pajtohem me kritikat e ambientalistëve për bujqësinë produktive dhe intensive, por duhet të pranojmë se agro-industria në Francë dhe Evropë e ka përballuar më mirë këtë krizë. Supermarketet kanë qëne të furnizuara mirë, edhe nëse ka pasur shqetësime të vogla për disa produkte në pika të caktuara. Për sa i përket furnizimit me ushqime, sistemi nuk i ka shfaqur kufizimet e tij, pavarësisht asaj që mund të kishin dëshiruar disa ambientalistë.

Në të njëjtën kohë, qëndrueshmeria e sistemeve lokale, zinxhirët e shkurtër të furnizimit dhe prodhimi i ushqimit organik ka qenë po aq i habitshëm. Për shembull, në Francë, Ministri i Bujqësisë i bëri thirrje për ti ndihmuar fermerët të korrin të korrat e tyre. Megjithatë, fermerët organikë thanë se nuk kishin nevojë për asnjë, sepse tashmë kishin bërë marrëveshje. Kjo është prova përfundimtare e qëndrueshmërisë së fortë organizative. Shkurtimisht, Covid-19 ka dëshmuar se si qëndrueshmëria organizative e të dy sistemeve në Evropë, ashtu edhe lidhja midis modeleve të prodhimit, organizimit dhe ekspozimit afatgjatë ndaj shëndetit.

Çfarë lidhje mund të bëhet ndërmjet krizës shëndetësore dhe sistemeve ushqimore?

Pandemia ka zbuluar ndërlidhjen midis modeleve tona të prodhimit dhe çështjeve shëndetësore, globale dhe lokale. COVID-19 ka treguar rëndësinë e çështjeve shëndetësore që lidhen me mjedisin tonë në përgjithësi. Për shembull, përhapja e plehrave dhe pesticideve gjeneron grimca të imëta që kanë një ndikim në sistemin tonë të frymëmarrjes, gjë që i bën njerëzit më të prirur të vuajnë nga virusi.

Ndryshimet e mëdha në botë janë të lidhura me shpyllëzimin dhe keqmanaxhimin global të biodiversitetit. Shpyllëzimi na ekspozon ndaj rezervuarëve të virusit në ekosisteme të veçanta. Natyrisht, faktorët janë të pakapshëm dhe kompleks: ne nuk mund të vërtetojmë se pandemia filloi sepse ne prodhojmë qumësht soje. Pra, nuk ka një argument përfundimtar që lidh shpyllëzimin, modelet e prodhimit dhe rrezikun sistematik të shëndetit. Por marrëdhëniet rastësore sistematike tani janë më të dukshme.

Shpyllëzimi na ekspozon ndaj rezervuarëve të virusit në ekosisteme të veçanta.

Komisioni Evropian kohët e fundit publikoi strategjinë e tij Farm to Fork që përpiqet të adresojë këtë ndërlidhje midis ushqimit, mjedisit dhe shëndetit. A është kjo strategji një hap përpara, apo keni dyshime për efektivitetin e saj?

Strategjia Farm to Fork është një strukture e hartuar nga Komisioni Evropian nën udhëheqjen e presidentes së re, Ursula von der Leyen. Pikat e forta konceptuale të kësaj strategjie qëndrojnë në qasjen e saj holistike ndaj shqetësimeve në lidhje me sistemet mjedisore dhe ushqimore: ajo trajton çështjet mjedisore dhe shëndetësore në sistemin ushqimor.

Por, gjithashtu duhet të kemi parasysh se kuadri ekzistues për të menduarit në bujqësi mbetet shumë i udhëhequr nga Politika e Përbashkët Bujqësore (CAP). Çështjet që lidhen me zhvillimin e bujqësisë janë konsideruar gjithmonë përmes prizmit të të ardhurave të fermave, pra thjesht ekonomikisht. Që nga reformat e vitit 1992, janë shtuar aspektet mjedisore si rregullat e pajtueshmërisë së kryqëzuara për pagesat e subvencioneve, masat mjedisore, etj. Megjithatë, kjo qasje për integrimin e mjedisit ishte ende e mbivendosur mbi arsyetimin themelor ekonomik të CAP dhe nuk është diçka vërtet e detyrueshme.

Aspekti tjetër potencialisht i rëndësishëm është se kjo strategji shkon paralelisht me Strategjinë e BE-së për Biodiversitetin. Unë kam punuar në fushën e agro-mjedisit për gati 30 vjet, me një fokus të madh në biodiversitetin. Për shumë vite, më thanë të kthehesha te “lulet dhe zogjtë e vegjël”; se biodiversiteti mund të jetë i bukur, por nuk është i rëndësishëm. Pastaj erdhi çështja e klimës dhe ndryshoi gjithçka. Biodiversiteti, i cili prej kohësh ishte një pikë e verbër në politikat evropiane, u bë një çështje themelore në vetvete.

[…] kjo qasje për integrimin e mjedisit ishte ende e mbivendosur mbi arsyetimin themelor ekonomik të CAP dhe nuk është diçka vërtet e detyrueshme.

Çfarë kufizimesh ka strategjia e BE-së Farm to Fork?

Është premtuese, por ka kufizime dhe është thjesht një dokument udhëzues i përgjithshëm. Debati kryesor është ende i përqendruar në bujqësinë industriale, e cila historikisht ka qenë shumë e orientuar drejt eksporteve. Vlen të përmendet se Phil Hogan, një ish-komisioner i BE-së për bujqësinë, u bë komisioner për tregtinë [Komisioneri dha dorëheqjen për thyerjen e rregullave të karantinës së Covid në gusht të vitit 2020]. Kohët e fundit ai deklaroi se nuk e shihte se Covid-19 do të ndryshonte qëllimet e eksportit.

Nëse do të ndiqni Farm to Fork në përfundimin e tij logjik, nuk kemi më të njëjtin CAP. Brenda Komisionit ka një çështje politike. Presidentja e Komisionit do të donte që Drejtoria e Përgjithshme për Bujqësi dhe Zhvillimin Rural t’i shkundë gjërat, por ajo nuk i zotëron plotësisht mjetet politike për ta bërë këtë. Kufizime të ngjashme politike ekzistojnë në Francë dhe në vende të tjera: është e vështirë të luftosh lobimin e fuqishëm të jashtëzakonshëm konservator të bujqësisë për të nisur reformat.

Për sa kohë që ekziston kjo mungesë koherence midis një strategjie udhëzuese nga njëra anë dhe një Politike të Përbashkët Bujqësore që merr vendime në mënyrë autonome dhe shpenzon miliarda euro nga ana tjetër, qëllimi aktual i strategjisë Farm to Fork mbetet në pikëpyetje, aq më tepër sepse ajo nuk është e vendosur plotësisht në zgjedhjet e saj strategjike.

Nga hulumtimi juaj, për rreth dhjetë vite mbi Agroekologjinë në Evropë, argumentohet se Evropa mund të bëjë tranzicionin në agroekologji brenda 10 viteve. Cilat janë mjetet e politikave për ta arritur këtë?

Hulumtimi ynë synon të sqarojë mundësitë për kalimin në agroekologji në Evropë, duke nxjerrë në pah edhe zgjidhje jo të vërteta. Në të sqarohet se për çfarë duhet të luftojmë, dhe për çfarë duhet të qëndrojmë të patundur.

Aktualisht, politikat e BE-së që rrjedhin nga CAP përbëjnë një menu zgjedhjesh dhe jo detyrime të qarta mjedisore. Mbrojtësit e PPB-së thonë se kjo nuk na pengon të kalojmë në agroekologji, se PPB na lejon të praktikojmë produktivizëm, bujqësi organike apo bujqësi lokale. Por kur lihet si një zgjedhje, palët e interesuara që historikisht kanë qenë të përkushtuar ndaj bujqësisë produktive do të rrëmbejnë burimet për këto qëllime.

Hulumtimi ynë shpjegon pse një Evropë agroekologjike është e mundur: hapësira për manovrim që ofron de-intensifikimi të blegtorisë është e madhe. Blegtoria e çdo lloji është përgjegjëse për gjysmën e problemeve tona mjedisore: një shembull i tillë është fenomeni i algave jeshile në Britani. Dy të tretat e drithërave të prodhuara në Evropë përdoren për të ushqyer kafshët. Nëse ulni prodhimin e mishit industrial me një ton, ju ulni kërkesën për drithëra me tre ton, që do të thotë se mund të bëni pa bujqësi intensive shkatërruese mjedisore. Kjo ka efekte të forta.

Blegtoria në vetvete nuk është problem. Përkundrazi, është prodhimi total i synuar në nivel evropian dhe lloji i blegtorisë që duhet të vihet në dyshim. Blegtoria e qëndrueshme në kullota mund të japë një kontribut të rëndësishëm në ciklin e pjellorisë dhe ushqimin e tokës me lëndë organike të gjallë. Kullotat janë gjithashtu jetike për Evropën agroekologjike.

Cila është gjendja aktuale e sistemeve bujqësore në Evropë? Sa larg jemi nga arritja e një Evrope agroekologjike?

Disa gjëra po shkojnë në drejtimin e duhur. Bujqësia organike po rritet dhe ndërgjegjësimi i madh social – nëse jo politik – ka filluar të shtrojë disa pyetje të rëndësishme që janë anashkaluar vetëm 10 vite më parë, veçanërisht në lidhje me biodiversitetin dhe mirëqenien e kafshëve. Por modeli duhet të ndryshojë. Ne vazhdojmë të lërojmë toka me bar, të përdorim pesticide dhe përpiqemi të ndërtojmë rezervuarë vaditës.

Qëllimi nuk është të bëjmë më mirë me atë që kemi, por të rimendojmë sistemet bujqësore. Nëse duam të rivendosim ekosistemet, atëherë nuk është thjesht një çështje përgjysmimi i përdorimit të pesticideve, sepse edhe në një dozë të ulët, qëndrueshmëria e tyre, “efektet e koktej” dhe vetitë degraduese e shkatërrojnë mjedisin. Një kërkesë më e fuqishme dhe më e arsyeshme është heqja e tyre krejtësisht. Qëllimi i bujqësisë në përpikëri është ti “bëjë gjërat më mirë”. Bujqësia e përpiktë pretendon se ofron prodhim të pastër me ndihmën e teknologjisë. Megjithatë, kjo bujqësi nuk mendon akoma ekologjikisht; mendësia e parcelave të mëdha industriale mbetet akoma [lexoni më shumë mbi bujqësinë e përpiktë].

A po shkojmë drejt një sistemi ushqimor më të qëndrueshëm në nivel global? Është e vështirë të thuhet sepse tendencat e përgjithshme mbeten shqetësuese. Por ka një shpresë të vërtetë: nëse një ditë, sistemi duhet të zhvendoset drejt diçkaje ndryshe, ne do të dimë se çfarë të bëjmë sepse kemi menduar për këtë prej 30 vitesh; ne kemi shembuj kështu që nuk do të shikojmë një faqe të zbrazët. Gjithçka tjetër është çështje e organizimit politik. Por, nga pikëpamja teknike, ne do të kemi disa rrugë për të ndjekur.

Çfarë merr parasysh një sistem i qëndrueshëm bujqësor që sistemi ynë aktualisht e neglizhon?

Një sistem ushqimor i bazuar në agroekologji ndryshon modelin e prodhimit. Ka mënyra të ndryshme për të marrë parasysh mjedisin. Ju, për shembull, mund të merrni një qasje administrative, me një përqindje të tokës bujqësore që u jepet gardheve, pa e kuptuar pse. Por një qasje ekologjike e kupton se një gardh do të inkurajojë biodiversitetin, se ju duhet ta lini të rritet në një mënyrë të caktuar, në mënyrë që të bëhet shtëpia e insekteve dhe zogjve të dobishëm, dhe se duhet ta mbillni këtu, por jo atje. Ju filloni të shikoni ekosistemin.

Kjo qasje integron atë që unë e shoh si tre nivelet e ekologjisë. Baza kryesore e ekologjisë është shtrimi i pyetjes: çfarë mund të mbështesë tokën pa shtimin e pesticideve ose plehrave minerale? Pika e dytë është ekuilibri midis prodhimit bimor dhe prodhimit blegtoral. Është një mënyrë e dytë në të cilën ekologjia dhe bujqësia integrohen, për shembull, me ciklet e pjellorisë midis kullotave dhe tokës së kultivuar. Plotësimi midis të korrave dhe blegtorisë është një nga themelet e bujqësisë organike, me tërësinë e tij të famshëm midis të mbjellave dhe blegtorisë nëpërmjet plehërimit organik. Mënyra e tretë në të cilën integrohen ekologjia dhe bujqësia është peizazhi dhe biodiversiteti: çfarë do të thotë ky lloj bujqësie për peizazhin? Çfarë i jep asaj pasuri biologjike?

Aktualisht, politikat e BE-së që rrjedhin nga CAP përbëjnë një menu zgjedhjesh dhe jo detyrime të qarta mjedisore.

Një Evropë agroekologjike mund të jetë e mundur, por a duan njerëzit një sistem ushqimor dhe dietë ndryshe?

Si t’i bindni njerëzit të hanë më pak mish? Epo, sistemi ynë ushqimor ka ndryshuar gjithmonë dhe ka ndryshuar shumë më shpejt që nga Lufta e Dytë Botërore. Ne parashikojmë një tranzicion afatgjatë. Gjërat po ndryshojnë, dhe ato po zhvendosen edhe më pak drejt mishit. Megjithatë, mishi me imazhin më të keq është mishi i kuq, viçi, dhe mishi me imazhin më të mirë është mishi i pulës. Duhet punë për të ndryshuar këtë keqkuptim. Mbi të gjitha, ne duhet të ndalojmë së fajësuari lopët. Ne duhet të tregojmë se mishi i pulës dhe derrit janë shumë më të rrezikshëm për mjedisin, sepse ato po nxisin prodhimin global.

Ajo që është e dëshirueshme kur bëhet fjalë për ushqimin mund të vijë edhe nga ajo që kuptojmë dhe dimë për ushqimin tonë. Ekziston një imazh dhe histori e tërë rreth asaj se çfarë është ushqimi i mirë dhe çfarë do të thotë ai ekologjikisht, gjë që do të ndihmojë në ndryshimin e gjërave. Jam i mahnitur nga fakti që mirëqenia e kafshëve dhe lëvizjet klimatike po çojnë në ndryshime të sjelljes rreth mishit që janë të mëdha. Nxitja e këtij debati do të ketë pasoja politike. Nuk besoj se hyrja në debat me zgjidhje teknike është efektive. Megjithatë, ia vlen t’i bashkohemi debatit duke kuptuar pse kjo është një çështje dhe si ta trajtojmë atë.

Çfarë mendojnë fermerët për agroekologjinë?

Unë kam pasur disa reagime nga ata. Kemi prezantuar hulumtimin tonë në shoqatën e prodhuesve të grurit, panxharit dhe misrit. Çuditërisht, ata më quajtën “Khmer Vert”, një eko-fashist. Ky reagim nuk ishte i papritur sepse agroekologjia shkon kundër modelit që ata kanë ndjekur prej dekadash.

Nga ana tjetër, në një takim në Yonne, fermerët thanë se kishin arritur kufijtë teknikë dhe ekonomikë të modelit të tyre. Këto kufij demonstrohen nga ndryshimet në kurbën e rendimentit për grurin nga viti 1815 në 2018. Që nga vitet 2000, rendimentet kanë ardhur në rënie dhe janë bërë të paqëndrueshme. Akademia Franceze e Bujqësisë, nga e cila bazohen prodhuesit e vjetër, fajëson kufizimet mjedisore për rënien e rendimenteve. Megjithatë, faktet janë të qarta: klima është jashtë kontrollit, ekosistemet po prishen, tokat dhe peizazhet nuk po funksionojnë më. Dhe kjo kërkon një reagim veprim nga bota e bujqësisë.

[…] faktet janë të qarta: klima është jashtë kontrollit, ekosistemet po prishen, tokat dhe peizazhet nuk po funksionojnë më. Dhe kjo kërkon një reagim veprim nga bota e bujqësisë.

A do të fitojnë fermerët para të mjaftueshme me praktika të qëndrueshme?

Sot, qartësisht, nuk është mjaftueshëm fitimprurëse, sepse ne nuk paguajmë për iniciativat mjedisore. Megjithatë, kur fermerët bëjnë zgjedhje katastrofike mjedisore dhe ekonomike, si intensifikimi i prodhimit të qumështit pas heqjes së kuotave të qumështit, shoqëria ngre skedën, edhe pse pasojat e zgjedhjeve të tyre ishin të parashikueshme. Caktimi i subvencioneve të CAP-së në mënyrë qendrore bazuar në sistemet e përziera të blegtorisë dhe kullotave sigurisht që do t’i ndryshonte gjërat.

Ajo që është thelbësore në agroekologji është lidhja midis konsumatorëve – shqetësimeve të tyre për shëndetin, mjedisin dhe biodiversitetin – dhe fermerëve që i marrin seriozisht pritshmëritë e tyre. Një Evropë agroekologjike është fituese në përgjithësi, por vetëm nëse politikat ndryshojnë. Në mënyrë të pashmangshme do të ketë humbës. Nëse ushqimi kushton më shumë, atëherë, ndoshta, strehimi duhet të kushtojë më pak. Sot, 15 për qind e buxheteve familjare shkon për ushqimin: nëse kjo duhet të jetë 25 për qind për hir të mjedisit, vendet e punës dhe shëndeti, atëherë ne duhet ta llogarisim këtë në politika. Në një përllogaritje të tillë, pagimi i 2000 eurove për qira në një qytet si Parisi vihet në pikëpyetje dhe pronarët ndoshta do të humbnin. Është e vështirë të parashikohen të gjitha ndryshimet në ekuilibrin ekonomik, por ne nuk mund të refuzojmë të mendojmë për ndryshimet në mënyrën e ndarjes së vlerës dhe pasurisë vetëm sepse kjo është mënyra se si funksionon sistemi sot. Historia është plot me shembuj ku linja mes fituesve dhe humbësve ka ndryshuar me kalimin e kohës.

Çfarë roli shihni për qytetet në agroekologji?

Ekziston një qasje e tërë ndaj agroekologjisë urbane e tillë “arna ime e vogël me perime, kopshti im i tregut dhe prodhimet e mia lokale”, vetëm për të kënaqur 10 përqind të votuesve të gjelbër (një nga të cilët jam edhe unë). Nuk është aq afër sa duhet për sa i përket sipërfaqes dhe nuk është i mirë kur bëhet fjalë për të ushqyer njerëzit. Por ajo që më duket interesante në qytete është ndërgjegjësimi në rritje për lidhjen midis ushqimit, bujqësisë dhe mjedisit. Ne po shohim një lloj edukimi qytetar për këtë çështje. Nëse kopshtet urbane mund të kontribojnë në këtë, do të ishte shumë më mirë [lexoni për kopshtet urbane].

Në çdo rast, qytetet kanë probleme që mund t’i tregojnë konkretisht. Merrni për shembull vërshimet e grimcave të imta që mbërrijnë në muajin Mars dhe shkaktohen nga përhapja e plehrave në pellgun e Parisit, sepse Parisi është i rrethuar nga fusha të mëdha. Këto grimca të imëta çuan në një rritje të ndotjes në Paris këtë Mars, pikërisht në mes të izolimit. Në mënyrë të ngjashme, furnizimi me ujë të pastër është një problem i madh në qytete dhe kjo lidhet me bujqësinë. Bëhet fjalë për bashkëjetesën mes bujqësisë dhe njerëzve, dhe jo vetëm ushqimin. Që të mund të kemi marrëdhënie paqësore midis qyteteve të mëdha, qyteteve të vogla dhe fermerëve, ne duhet të zgjidhim çështjen e cilësisë kur bëhet fjalë për ujin, ajrin dhe fshatin.