Во денешните капиталистички општества, богатството се состои од огромно акумулирање интелектуални, културни и симболички добра. Богатството подразбира да се поседуваат не само низа потрошувачки продукти (медиуми, уметност, мода итн.), што ги задоволуваат социјалните и психолошките потреби на големата средна класа, туку и нематеријалните средства што создаваат вредност: заштитните знаци, патентите, мрежите, па дури и вештините што ги стекнуваат поединци, за што сведочат нивните образовни звања. Иако е тешко да се пресмета, вкупната вредност на овој нематеријален капитал – кој наспроти неговата неопиплива природа троши огромни количества природни ресурси – денес во голема мера го надминува она што им се припишува на едноставно материјалните добра. Културниот капитал е нематеријалното богатство на државите.

Германскиот социолог Макс Вебер (1864-1920) предвидел како капитализмот, како бирократски општествен поредок чија цел е максимална рационализација, во голема мера ќе зависи од своите образовни институции и нивниот капацитет да ги квалификува поединците. „Културниот капитал“, „социјалниот капитал“, „симболичниот капитал“ и „човечкиот капитал“ се формули што датираат од шеесеттите години на минатиот век и кои се користеле во општествените науки за да ја концептуализираат или дури и да ја квантифицираат нематеријалната вредност што ја акумилирале поединци, наспроти чисто економската вредност на капиталот во строга смисла на сопственост и движен имот.

Дали сме подготвени да ја сфатиме перверзната логика на трката по културен капитал?

Вебер веќе забележал дека „класата“, конструирана само врз база на економски критериуми, не била доволна за да ги објасни нееднаквостите својствени за бирократскиот капитализам, кои исто толку зависат и од „статусот“. Подоцнежните мислители, вклучувајќи го и францускиот социолог и интелектуалец Пјер Бурдје, настојувале да го проучат односот помеѓу економскиот, културниот и социјалниот капитал. Денес е прифатено дека високо ниво на културен капитал може да коегзистира со низок економски капитал, како што е често случај со интелектуалните професии. Најновите студии за социјалното раслојување, како онаа што ја спровеле Мајк Севиџ и соработниците во Велика Британија во 2013 година, [1] ги зема предвид различните комбинации помеѓу овие три форми на капитал.

Во однос на разликата помеѓу културниот и социјалниот капитал, првиот го отелотворуваат поединците, главно во нивната меморија, но, исто така, тој е и конкретизиран во нештата што тие ги поседуваат (книги, облека итн.) и е институционализиран во нивните звања. Наспроти тоа, социјалниот капитал му се припишува на поединецот однадвор, изгравиран во сеќавањето на другите поединци или на самите односи. Еден поединец не може многу да го искористи својот културен капитал без да го конкретизира, институционализира и потоа да го претвори во социјален капитал; со други зборови, без да биде препознаен од општеството со посредство на институциите или угледот. Сепак, поединецот може да го користи својот културен капитал за да го зголеми својот социјален капитал (на пример, да положи државен испит) и на тој начин да стекне пристап до економски капитал.

Логиката на културниот капитал има ефект уште од почетоците на модерната ера и од развојот на јавната администрација и на универзитетите. Инвестирањето економски ресурси во културното формирање на поединецот со цел да се подобри неговата положба претставува механизам на трансформација и повторна трансформација кој управува со општествената репродукција. Тој подразбира трансформација на една форма на капитал – материјал – во друга – во капитал на вештини, односи и звања. Крајната цел е да се произведе поголем капитал одошто бил инвестиран на почеток. Како последица на тоа, бирократизацијата на модерниот свет ги има сите одлики на „културниот капитализам“. Сепак, бесплатното универзитетско образование, што во Франција е загарантирано од 1881 година и засновано на принципи инспирирани од револуцијата во 1789 година, требаше да ги изедначи ваквите нееднаквости.

Тогаш, прашањето е дали истата инвестиција доследно ја дава истата добивка или се вмешуваат и други фактори. Пјер Бурдје и Жан-Клод Пасерон го адресираат ова прашање во две познати книги објавени во 1964 и 1970 година: Les Héritiers (Наследници) и La Reproduction (Репродукција во образованието, општеството и во културата). Двајцата социолози покажуваат дека поединецот влегува во образовната машина со норми и вештини веќе стекнати од околината. Излегува од оваа машина со поголема експертиза, но без изедначување на овие иницијални разлики. Сепак, токму тие празнини ќе ја одредат „разликата“ помеѓу различни социо-културни сфери, кои, пак, ќе ги одредат социјалните и економски разлики, како што објаснил Бурдје во 1979 година.[2] Поединците со поголем културен капитал во почетокот биле во можност повеќе да го искористат одошто оние што имале помал културен капитал. Оттогаш нештата не се подобрени. Дали ветувањето за општествена подвижност е само илузија?

Училиштата и универзитетите сочинуваат потсистем што го легитимизира политичкиот и економски статус кво.

Не можеме да ја прецениме улогата на образовните системи во современото општество. Училиштата и универзитетите треба да ги пренесуваат споделените елементи на примарна социјализација и вештините што ги бара економијата заснована на функционална диференцијација на задачи, како и да доделуваат звања што овозможуваат на поединците да им бидат доделени задолженија. Од една страна, системот се порамнува; од друга, пак, се разликува. Сепак, социјалните и економските разлики одредени преку образованието, коешто ги истиснува природните разлики, треба да се оправдаат според заслуга. Така, тоа е четвртата фундаментална функција на образовниот систем: оправдување на општествениот поредок.

Кога Бурдје ги осудува контрадикциите на францускиот републикански образовен систем, влогот e голем. Училиштата и универзитетите сочинуваат потсистем што го легитимизира политичкиот и економски статус кво. Без ова легитимизирање не е сигурно дали поширокиот систем би продолжил да функционира. Дали овој образовен потсистем гарантира еднакви можности? Заклучокот на Бурдје може да се сумира прилично едноставно: во Франција, училиштата и универзитетите немаат изедначувачка улога. Иницијалните разлики што се забележуваат при влез во системот сè уште се присутни и при излезот. Така, образовниот систем ги постигнува своите три најочигледни функции: социјализација, пренесување вештини и доделување задолженија, но не и четвртата. Ако е ова точно, и ако стане очигледно, целиот либерален политички и економски систем, во Франција познат како „Републиката“, би бил нарушен.

Последниве години дебатата за меритократијата е сè поактуелна. Автори како Мајкл Сандел од САД и Дејвид Гудхарт од Велика Британија ги осудија нееднаквите ефекти на процесите за професионална селекција, како и нивните морални надворешни карактеристики: отсуство на признание, фрустрација и класни неврози. Економисти како Роберт Х. Франк ги анализирале дисфункционалностите на „општество во кое победникот зема сè“ кое почива на прекумерна акумулација на недвижен капитал за селекција на својот кадар. Торстен Веблен го препознал и го осудил овој ризик пред еден век; Ибн Калдун, пак, пред речиси еден милениум.

Трансформацијата на културниот капитал во економски капитал е комплексен, двоен процес. Прво, образовните институции дејствуваат како процесори: трошат материјално богатство за да создадат интелектуално богатство. Но, она што го претвора ова нематеријално богатство во готови пари е што постои побарувачка што треба да се задоволи. Во минатото, јавните установи сакале да ги пополнат своите редови, а на клиентите им биле потребни услуги на лекари и адвокати; денес, овој огромен терциерен сектор прима огромен човечки капитал.

Инвестициите во културниот капитал, исто така, може да резултираат со нето-загуба: местата во образовните институции се скапи, а луѓето од помалку привилегирани слоеви често потешко го користат својот културен капитал. Освен тоа, трошоците поврзани со неговото акумулирање само растат, следејќи ја логиката на „трка за вооружување“. Како резултат на тоа, низа „потонати трошоци“ се акумулираат со цел да се финансира трка чиј исход е веќе познат. Значителени количества имот, приходи, јавни и приватни расходи, енергија и соништа, како и материјални ресурси на планетата се трошат во овој ритуал кој служи само за да се оправда општествениот поредок. Тој чини сè повеќе и повеќе за да се репродуцира светот каков што е.

Вака формулиран, проблемот е далеку од само еден од недоволните ресурси: трката по вооружување не може да се разреши со натрупување на уште повеќе оружја. Зголемените трошоци би довеле само до зголемена нееднаквост и до претерани расходи. Уште во 1964 година, Бурдје одбил дури и да помисли дека решението е од економска природа. Ако сакаме да се справиме со чудниот механизам на културниот капитализам, тој мора да се деактивира. Тоа значи да се забави трката за разлики, исто како што ги регулираме финансискиот пазар и сообраќајот. Конечно, тоа значи дека јавните и приватните работодавачи ќе треба да се справат со поголемо ниво на несигурност кога ќе избираат нови вработени. И постпродуктивистичката политика ќе мора да размислува повеќе во смисла на регулативи, а не инвестиции.

Масовното акумулирање на културен капитал е нераздвојно од зголемувањето на колективните расходи и од ерозијата на легитимноста на системот. Така, анализата на Бурдје открива особена кревкост на општествениот поредок. Половина век по првите студии на Бурдје, дали сме подготвени да ја сфатиме перверзната логика на трката по културен капитал? Ако не сме способни да замислиме подобар начин за гарантирање на функционалната диференцијација на комплексните општества, ќе мора да се препуштиме на нивниот колапс.

---