W ostatnim dziesięcioleciu agroekologia stała się jednym z najważniejszych tematów w dyskusjach o przyszłości żywności i rolnictwa. Zyskała popularność wśród rolników w różnych regionach świata; została włączona do programów nauczania na uniwersytetach; była analizowana przez różne organizacje i instytucje (w tym ONZ). Agroekologią zainteresowały się też te rządy, które poszukiwały dla swoich krajów ścieżki bardziej zrównoważonej polityki rolnej. Dzięki podążaniu za logiką agroekologii społeczeństwa czerpią korzyści z lokalnych gospodarek o obiegu zamkniętym. Rozwiązania agroekologii pozwalają również zwiększyć dochody producentów, a zarazem zmniejszyć negatywny wpływ rolnictwa na środowisko. Tworząc synergiczne, naturalne ekosystemy, agroekologia odblokowuje korzystne współzależności, zmniejszając w ten sposób zapotrzebowanie na szkodliwe i drogie chemikalia. Jako że potrzeba zrównoważonego systemu żywnościowego staje się coraz bardziej paląca, agroekologia zyskuje na znaczeniu w globalnych priorytetach i programach instytucji międzynarodowych, a także w samej praktyce rolniczej.

Holistyczne podejście do rolnictwa

Korzenie agroekologii sięgają lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku, kiedy to naukowcy Karl Klages i Basil Bensin zdefiniowali ją jako stosowanie zasad ekologicznych w rolnictwie [1]. W latach 80-tych, Stephen Gliessman i Miguel Altieri – pionierzy nowoczesnej agroekologii – kontynuowali debatę, wprowadzając perspektywę tradycyjnych i różnorodnych ekosystemów rolnych do dyskusji dotyczących zrównoważonego rolnictwa w Stanach Zjednoczonych i Ameryce Łacińskiej. Równolegle, w latach 90-tych, środowiska akademickie na Kubie rozwinęły koncepcję ,,suwerenności żywnościowej”, która miała za zadanie prowadzić organizacje oddolne do przezwyciężenia tak zwanej Zielonej Rewolucji (XX-wiecznej przemysłowej produkcji żywności), poprzez agroekologiczną transformację systemów rolniczych.

Gliessman opisuje dzisiejszą agroekologię jako „integrację badań, edukacji, działań i zmian, które zapewniają zrównoważony rozwój wszystkim częściom systemu żywnościowego: ekologicznym, ekonomicznym i społecznym”. Dodaje, że agroekologia jest transdyscyplinarna w docenieniu wszelkich form wiedzy i doświadczenia w zakresie systemów żywnościowych oraz partycypacyjna w „zaangażowaniu wszystkich interesariuszy od gospodarstwa po stół i wszystkich pomiędzy”. Wreszcie agroekologia jest zorientowana na działanie, ponieważ „konfrontuje ekonomiczne i polityczne struktury władzy obecnego przemysłowego systemu żywnościowego z alternatywnymi strukturami społecznymi i działaniami politycznymi”. Agroekologia proponuje zatem całościowe podejście do rolnictwa i systemów żywnościowych.

Gliessman opisuje dzisiejszą agroekologię jako „integrację badań, edukacji, działań i zmian, które zapewniają zrównoważony rozwój wszystkim częściom systemu żywnościowego: ekologicznym, ekonomicznym i społecznym”.

Dzisiejsze globalne systemy żywnościowe są niezrównoważone, począwszy od ich negatywnego wpływu na środowisko, a skończywszy na ich ogólnej niezdolności do wytwarzania obfitych zasobów zdrowej i bezpiecznej żywności. Pomimo dziesięcioleci dialogu i debat na temat walki z globalnym ociepleniem, emisje gazów cieplarnianych, jak wskazuje raport ONZ na temat klimatu z 2019 r., wciąż rosną. Nadal konieczne są stanowcze kroki, aby osiągnąć limit wzrostu temperatury o 1,5 stopnia Celsjusza określony w porozumieniu paryskim. Według raportu rolnictwo jest odpowiedzialne za 23 procent globalnej emisji gazów cieplarnianych poprzez swoją przemysłową produkcję rolną i niezrównoważone użytkowanie gruntów. Szczególnie niszcząca w tym kontekście jest uprawa monokulturowa na dużą skalę, intensywna produkcja zwierzęca i rybna, wylesianie i nie tylko – wszystko to prowadzi do degradacji gleby i wyczerpywania zasobów naturalnych, powodując utratę różnorodności biologicznej i osłabiając nasze ekosystemy.

Chociaż nie można zaprzeczyć, że w ostatnich dziesięcioleciach w imponującym tempie udało się zmniejszyć globalny głód, kwestia ta jest nadal kluczowym problemem na świecie. Pomimo tego, że w ciągu ostatnich 50 lat zwiększone plony zapewniły wystarczającą podaż żywności, utrzymujący się głód i niedożywienie, zgodnie z najnowszymi danymi, zaczęło w latach 2015-2019 narastać. Według najnowszego raportu ONZ na temat głodu na świecie (opartego na danych z 2018 roku) 820 milionów ludzi na naszej planecie narażonych jest na chroniczny głód i niedożywienie.

Agroekologia ma potencjał odwrócenia tych tendencji poprzez zastosowanie podejścia systemowego, określonego w Dziesięciu Elementach Agroekologii zatwierdzonych przez Radę Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Stosowanie zasad agroekologicznych może odwrócić utratę różnorodności biologicznej i zwiększyć odporność ekosystemów na wstrząsy klimatyczne [2]. Integracja upraw, zwierząt gospodarskich i rybołówstwa w ramach zróżnicowanych systemów rolniczych pomogłaby producentom przezwyciężyć uzależnienie od szkodliwych środków chemicznych, unikając w ten sposób zarówno ich poważnych skutków dla zdrowia ludzkiego, jak i ich wygórowanych kosztów, których ubodzy wiejscy rolnicy po prostu nie mogą udźwignąć. Zastosowanie metod agroekologicznych w rolnictwie jest najbardziej obiecującą strategią wspierania drobnych rolników – odpowiedzialnych za 80% światowej produkcji żywności – w wytwarzaniu zdrowej i pożywnej żywności dla wszystkich. Co ważne, agroekologia jest odpowiedzią na pilną potrzebę osiągnięcia Agendy ONZ na rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030, wyrażonej w 17 Celach Zrównoważonego Rozwoju (SDG). Agroekologia może bezpośrendio przyczynić się do realizacji ponad połowy Celów Zrównoważonego Rozwoju oraz mieć pośredni pozytywny wpływ na wszystkie z nich.

Agroekologia na arenie międzynarodowej

W latach osiemdziesiątych ruchy społeczne na całym świecie zaczęły się mobilizować, by przeciwdziałać agendzie Zielonej Rewolucji, która przez dekadę pchała światowe rolnictwo w kierunku industrializacji. Ruchy społeczne postulowały prawdziwą przemianę w rolnictwie – taką stawiającą rolników w centrum, jako główne filary uczciwej produkcji żywności. La Via Campesina, jeden z największych ruchów walczących o suwerenność żywnościową od 1993 roku, zgromadził około 200 milionów rolników z Afryki, Azji, Europy oraz Ameryki Północnej i Południowej, aby zapewnić im platformę walki o zapewnienie swojego prawa dostępu do ziemi i nasion oraz promować agroekologię jako ścieżkę rozwoju. Agroekologia jest zdolna do stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa, w którym kobiety i mężczyźni są jednakowo uznawani. Co więcej, agroekologia reprezentuje głos chłopów, rybaków, pasterzy i ludów tubylczych.

Oprócz La Via Campesina, wsparcie dla idei agroekologicznych okazało wiele innych organizacji międzynarodowych, sieci i organizacji pozarządowych. Angażują się także fundatorzy – Global Alliance for Future of Food – konsorcjum prywatnych organizacji dobroczynnych – wspiera agroekologię jako podstawowe rozwiązanie w przejściu na zrównoważone systemy żywnościowe.

Agroekologia jest zdolna do stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa, w którym kobiety i mężczyźni są jednakowo uznawani. Co więcej, agroekologia reprezentuje głos chłopów, rybaków, pasterzy i ludów tubylczych.

Agroekologia cieszy się szerokim poparciem naukowców i organizacji rolniczych. Wyjątkowa zdolność agroekologii do przekształcania całego systemu żywnościowego oraz godzenia ekonomicznego, środowiskowego i społecznego wymiaru zrównoważonego rozwoju została doceniona przez Bank Światowy, Międzyrządową Platformę Naukowo-Polityczną w sprawie Różnorodności Biologicznej i Funkcjonowania Ekosystemów (IPBES) oraz przełomowe publikacje, takie jak raport IPCC w sprawie zmian klimatu i gruntów.

Rola Organizacji Narodów Zjednoczonych

Rok 2014 był kluczowy dla ,,umiędzynarodowienia” agroekologii, ponieważ społeczność globalna zaczęła rozumieć jej znaczenie dla bezpieczeństwa żywnościowego i żywienia. FAO rozpoczęła organizowanie regionalnych i międzynarodowych sympozjów na temat tego, jak rządy, decydenci, naukowcy i rolnicy mogą współpracować w celu przekształcenia systemów żywnościowych. Drugie międzynarodowe sympozjum poświęcone agroekologii miało szczególne znaczenie dla podkreślenia, w jaki sposób agroekologia może pomóc zmniejszyć ubóstwo i osiągnąć cele zrównoważonego rozwoju.

Wspomniane sympozjum zapoczątkowało rozmowy na temat upowszechniania i ulepszenia praktyk agroekologii poprzez ustanowienie inicjatywy ,,Scaling-up Agroecology”. Inicjatywa ta złączyła w działaniu różne agencje ONZ z organizacjami międzynarodowymi zajmującymi się rolnictwem, systemami żywnościowymi i ochroną środowiska (w tym Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa – IFAD, Światowy Program Żywnościowy ONZ – WFP, Program Środowiskowy ONZ – UNEP, Bank Światowy i Biodiversity International). Program ,,Scaling-up Agroecology” zapewnił także wsparcie dla tych inicjatyw na szczeblach krajowych, które wspierały transformację systemów żywnościowych. Obecnie Senegal, Meksyk i Nikaragua opracowują takie programy, natomiast stan Andhra Pradesh w Indiach przyjął model rolnictwa naturalnego o zerowym budżecie, z powodzeniem zastosowany w 580 000 gospodarstw.

Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa, który jest instytucją finansową ONZ inwestującą w rozwój obszarów wiejskich, jest szczególnie zaangażowany w promowanie agroekologii. W ramach oddolnego procesu konsultacji i dialogu, stworzone Forum Rolników skupia drobnych rolników i producentów wiejskich z całego świata wraz z IFAD i jej państwami członkowskimi.

Forum z 2020 roku potwierdziło wolę większości rolników do zaangażowania się w agroekologię w celu przeciwdziałania zmianom klimatycznym. Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa (wśród innych instytucji) prowadzi badanie porównujące skuteczność agroekologii w poprawianiu bezpieczeństwa żywnościowego i żywienia na obszarach wiejskich z innymi podejściami rolniczymi. Podobnym narzędziem posługuje się FAO – rozwinęło narzędzie do oceny wydajności agroekologii.

Komitet ds. Światowego Bezpieczeństwa Żywności

W lipcu 2019 r. Komitet ds. Światowego Bezpieczeństwa Żywności (CFS) opublikował raport na temat agroekologii i innych innowacyjnych podejść do zrównoważonego rolnictwa. Komitet zbiera się co roku w październiku, aby omówić kwestie bezpieczeństwa żywnościowego i żywienia. Ten ekspercki raport przedstawia różnorodność zrównoważonych innowacji w rolnictwie i wzywa do głębokiej transformacji rolnictwa w celu zwalczania głodu i niedożywienia.

Raport opisuje agroekologię jako „naukę transdyscyplinarną”, zorientowaną na rozwiązywanie rzeczywistych problemów globalnych za pomocą metod refleksyjnych, opartych na współpracy i partycypacji. Jej wymiar społeczny oznacza, że agroekologia to nie tylko nauka, ale także zbiór praktyk, które uwzględniają procesy ekologiczne i wartości ludzkie w produkcji rolnej. W związku z tym agroekologia chroni prawa zbiorowe w rolnictwie rodzinnym.

Kluczowym słowem w transformacji agroekologicznej jest „innowacja”, która musi być odpowiedzialna, demokratyczna i promować „współtworzenie wiedzy”, fundamentalny filar przełomowej transformacji rolnictwa. Ponadto, jak wskazuje raport, innowacyjne zasady muszą być stosowane na poziomie lokalnym, a zatem dostosowane do różnych kontekstów środowiskowych i społeczno-ekonomicznych. Agroekologia jest z konieczności wizją holistyczną, która postrzega wyzwania w systemach żywnościowych jako głęboko ze sobą powiązane i rozwiązywalne tylko wtedy, gdy zostaną rozwiązane w skoordynowany i kompleksowy sposób. To systemowe podejście może jednocześnie odpowiedzieć na wszystkie te wyzwania i odblokować zmianę paradygmatu na poziomie systemów żywnościowych.

Agroekologia i innowacje w zakresie zrównoważonego rolnictwa są bardzo zróżnicowane, by dopasować się do różnych kontekstów globalnych, regionalnych i krajowych. Nie ma jednego uniwersalnego rozwiązania. Jednak główną zasadą wszystkich tych rozwiązań musi być zrównoważony rozwój.

Raport jest zakończony pięcioma zestawami zaleceń omówionych podczas konferencji Komitetu ds. Światowego Bezpieczeństwa Żywności w październiku 2019 roku. Na sesji wyłoniły się dwa silne stanowiska krajów i organizacji. Pierwsze stanowisko promowało wspieranie innowacyjnych systemów żywnościowych opartych na podejściach agroekologicznych i było wspierane przez większość krajów Globalnego Południa, takich jak Iran, Senegal, Burkina Faso, Czad, Mali, a także Mechanizm Społeczeństwa Obywatelskiego i Ludności Tubylczej oraz Szwajcarię. Drugie stanowisko, zajęte przez niektóre kraje Globalnej Północy, takie jak Stany Zjednoczone i Australię, Mechanizm Sektora Prywatnego i Brazylię, z niechęcią widziałoby położenie akcentu na agroekologicznych systemach żywnościowych, uważając je za jedną z wielu strategii lub całkowicie unikając na korzyść rozwiązań technologicznych, takich jak biotechnologia czy rolnictwo precyzyjne.

Bardziej neutralne stanowisko zajęły UE, Francja, Hiszpania, Węgry i Chiny, które postrzegały agroekologię jako obiecujący sposób ulepszenia systemów żywnościowych. Tajlandia również dostrzegła potencjał, żądając – wraz z innymi krajami – większej ilości dowodów naukowych.

Agroekologia i innowacje w zakresie zrównoważonego rolnictwa są bardzo zróżnicowane, by dopasować się do różnych kontekstów globalnych, regionalnych i krajowych. Nie ma jednego uniwersalnego rozwiązania. Jednak główną zasadą wszystkich tych rozwiązań musi być zrównoważony rozwój. W czasach, gdy systemy żywnościowe są niezrównoważone dla środowiska, gospodarki i społeczeństwa, takie przemiany mają kluczowe znaczenie.

Czas na agroekologiczną transformację

W oświadczeniu dotyczącym pandemii Covid-19 FAO z jednej strony ostrzegała przed „grożącym kryzysem żywnościowym”, jeżeli nie zostaną podjęte środki w celu złagodzenia skutków zamykania granic, kwarantann i zakłóceń w globalnym łańcuchu dostaw żywności, z drugiej strony natomiast uspokajała, że „nie ma powodów do paniki, na całym świecie jest wystarczająco jedzenia dla każdego”.

Musimy zadać sobie pytanie, dlaczego głód i niedożywienie pozostają tak endemicznym, poważnym problemem i jaką cenę płacimy za rozwiniętą Globalną Północ i słabo rozwinięte Globalne Południe, gdzie nierówności rosną po obu stronach. Nasze systemy gospodarcze wymagają ponownego przemyślenia, z uwzględnieniem rozwoju gospodarczego, który nie byłby tak niszczący dla środowiska. Być może zamknięcie granic można postrzegać jako szansę na wzmocnienie lokalnych systemów żywnościowych i osiągnięcie niezależności żywnościowej. Bardziej niż kiedykolwiek, grupy społeczne najbardziej bezbronne muszą otrzymać ochronę – taką, która zapobiegłaby zepchnięciu jeszcze większej liczby osób w zagrożenie ubóstwem i niedożywieniem. Przedefiniowanie systemów żywnościowych oznacza dotarcie do zagrożonych żyjących na obszarach wiejskich – odpowiedzialnych za naszą produkcję żywności – przy jednoczesnym zapewnieniu odporności systemów żywnościowych w czasach kryzysów.

Ryzyko światowego kryzysu żywnościowego nigdy nie było większe. Już teraz globalne gospodarki odczuwają skutki pandemii. Nawiązując do FAO, Międzynarodowy Panel Ekspertów ds. Zrównoważonych Systemów Żywnościowych stwierdził, że ograniczenia w przepływie ludzi i towarów już „poważnie obciążały lokalne, regionalne i globalne łańcuchy dostaw oraz testowały odporność systemów żywnościowych”. Poprawa braku bezpieczeństwa żywnościowego pomaga również stawić czoła innym powiązanym sytuacjom kryzysowym, od zmian klimatycznych i problemów zdrowotnych po recesję gospodarczą. Od intensywnego rolnictwa po wylesianie, nasze obecne praktyki rolnicze pogłębiają pandemie, wywołując interakcje między ludźmi i dzikimi zwierzętami, które przenoszą choroby. Z drugiej strony praktyki agroekologiczne łagodzą ich skutki. Zrównoważone gospodarowanie gruntami, ekstensywna (w przeciwieństwie do intensywnej) produkcja zwierzęca oraz ochrona lasów i innych dzikich siedlisk pomagają zapobiegać rozprzestrzenianiu się chorób.

Musimy zadać sobie pytanie, dlaczego głód i niedożywienie pozostają tak endemicznym, poważnym problemem i jaką cenę płacimy za rozwiniętą Globalną Północ i słabo rozwinięte Globalne Południe, gdzie nierówności rosną po obu stronach.

Rządy i organizacje międzynarodowe przygotowują się do złagodzenia najpoważniejszych skutków pandemii. Władze zareagowały już poprzez zalegalizowanie pracowników zagranicznych, podczas gdy lokalne sieci żywnościowe łączące producentów i konsumentów, takie jak RWS-y (rolnictwo wspierane społecznie), ponownie pojawiły się na całym świecie. Agencje ONZ są również zaangażowane w reagowanie na sytuację kryzysową Covid-19. FAO zachęcała państwa do współpracy na rzecz wspierania globalnego łańcucha wartości żywności; IFAD utworzył fundusz wspierający drobnych rolników i zapobiegający kryzysowi żywnościowemu; a WFP jest zaangażowany w natychmiastowe interwencje, zapewniając pomoc żywnościową najbardziej potrzebującym.

Szczyt Food Systems Summit w 2021 r. będzie kluczową okazją do przedefiniowania tego, jak chcemy, aby systemy żywnościowe wyglądały i wezwania do innowacyjnych programów agroekologicznych, uwzględniających priorytety rolników rodzinnych, w tym chłopów, ludów tubylczych, pasterzy i rybaków. W miarę jak świat reaguje na nieuchronne kryzysy żywnościowe wywołane pandemią, staje się coraz bardziej jasne, że tylko długoterminowa transformacja systemów żywnościowych związana z agroekologią może przezwyciężyć obecne słabości i stworzyć odporne społeczeństwo złożone ze zdrowych ekosystemów i świadomych jednostek.

Przełożyła Weronika Koralewska