ABD Kongresi’nin Covid-19 yardımı için 3 trilyon dolara kadar federal harcamayı onaylaması ve AB’nin salgın sonrası ekonomik iyileşme için 750 milyar avro teklifiyle, neoliberalizm – piyasa vurgusu ve minimum devlet müdahalesi ile – giderek önemsiz görünebilir. Ekonomiye yapılan iki büyük devlet müdahalesi, ilki 2008 mali krizinden sonra ve şimdi bir kez daha, neoliberalizmin zaten zayıf olan ideolojik etkisinin sonu anlamına gelmelidir değil mi? Ancak tarih, güçlü fikirlerin zor öldüğünü gösteriyor. Çöktüklerinde bile, özellikle üniversitelerde tartışmasız gerçekler olarak öğretilirlerse, asla tamamen tükenmezler. Ama bir sonraki salgını özel sağlık sektörüne bırakabilir miyiz? Yanis Varoufakis’in de işaret ettiği gibi, özel sağlık sektörü mevcut pandemide çok az şey başardı. Yoksa gelecekteki krizleri daha az şiddetli hale getirmek için kamu sağlık sistemini ve sosyal güvenlik ağlarını güçlendirmenin zamanı geldi mi? Daha iyi bir gelecek vizyonlarına değinmeden önce, neoliberalizmin ilkeleri ve sonuçlarının eleştirel bir değerlendirmesi yapılmalıdır.

Bir ideolojinin tarihi

Neoliberalizm, İkinci Dünya Savaşı’nın sonundan bu yana, birbirine karışmış değerler, inançlar, teorik kavramlar, politik yönelimler ve kazanılmış çıkarlar dizisi olarak gelişti. Kökenleri, 1947’de Friedrich von Hayek tarafından kurulan ve Ludwig von Mises, Milton Friedman ve Karl Popper gibi ünlü akademisyenleri bir araya getiren Mont-Pelerin Derneği’ne dayanır. Bu düşünürler komünist, devlet kontrollü, demokratik olmayan toplumlardan korkuyorlardı. Victor Shammas’ın gözlemlediği gibi, “Mont-Pelerin Derneği, piyasa inancının yarı-evanjelik dinini yaymaya kararlıydı.” Üyeleri hükümetin gücü ve genişlemesinde tehlike gördü. Piyasaların üstünlüğüne ve hükümete olan güvensizliğine olan inançları, Adam Smith gibi klasik liberal iktisatçılara dayanmaktadır. Smith, devletin “gece bekçisi” rolünü oynaması gerektiğini, ekonomik sürece müdahale etmemesi ve yalnızca ekonomik konular arasındaki sözleşmeleri yürürlüğe koyması gerektiğini düşünüyordu. Bununla birlikte, Eric Hobsbawm’ın ifadesiyle, “neoliberalizm, Adam Smith’in fikirlerinin aksinin saçma olduğunu göstererek kanıtlanmış halidir.” [1]

En büyük neoliberal çelişkilerden biri, pazar ekonomisinin kendi içinde istikrarlı olduğu inancında yatmaktadır; bu görüş, Milton Friedman gibi parasalcılar ve daha genel olarak ortodoks iktisatçılar tarafından paylaşılan bir görüştür. Ancak her zaman devlet müdahalesine yol açan, tekrarlayan durgunluklar ve mali krizlerin tarihsel deneyimi, tersine işaret etmektedir. Friedman’ın özgürlüğe yönelik tutumu, neoliberalizme olan bağlılığının merkezindeydi. Bir keresinde şöyle demişti: “Serbest piyasa ekonomisi en verimli sistem olmasaydı bile onu isterdim – temsil ettiği değerler nedeniyle: Seçim özgürlüğü, zorluklarla yüzleşme, risk alma.” [2] Ama neoliberalizmin risk almakla ilgili olduğu fikri, kurtarma paketleri ve teşvik paketleri için devlete sürekli sistemik bağlılıkla zayıflatılıyor. Neoliberaller, ekonomi genelindeki özel sektör kayıplarını karşılamak için vergi mükelleflerinin parasını akıttığında devlet müdahalesine karşı çıkmazlar. Ancak daha sonra, hükümetlere ortadan kaybolmalarını ve acı faturayı ödemek için sosyal ve refah harcamalarını azaltmalarını söylerler. Bu tutarsızlık şirketlerin çıkarına hizmet etmektedir. Sözde bilimsel özgürlükçü düşünce kuruluşlarına, bu küçük ama güçlü azınlığa fayda sağlayan – gelir vergisi indirimlerinden bankacılık kurallarının serbestleşmesine kadar – politikaları savunmak için güvenebilirsiniz.

“[…] sosyal davranış, birçok bireyin eylemlerinin toplamı olarak görülür; tutarlı bir siyasi veya sosyal sistemin parçası olarak anlaşılmaz.”

Kamu tercihi kuramı, rasyonel seçim, arz yanlı ekonomi ve parasalcılık gibi neoliberal ilkeler, ana akım ekonominin standart müfredatının bir parçası olarak iş dünyasına ve siyasi seçkinlere öğretilir. Bu teoriler, Adam Smith’in asla eğlendiremeyeceği saçma varsayımlara dayanmaktadır; örneğin, insanların rasyonel, egoist ajanlar gibi çalıştığı fikri, istikrarlı bir tercihler dizisinden kişisel çıkarlarını en üst düzeye çıkaran ve mükemmel bilgiye dayalı hareket eden düşünceler. Bu varsayımlar genel olarak tüketicilere, girişimcilere, seçmenlere, yasa koyuculara, bürokratlara ve hatta evliliği düşünen çiftlere uygulanır. Toplu sosyal davranış, basitçe birçok bireyin eylemlerinin toplamı olarak görülür; tutarlı bir siyasi veya sosyal sistemin parçası olarak anlaşılmaz. Margaret Thatcher’ın ünlü bir sözü, bu zihniyetin bir örneğidir: “Toplum diye bir şey yoktur. Bireysel erkekler ve kadınlar var ayrıca aileler var ”. Toplumun olmadığı yerde, sosyal dayanışma yoktur, ortak hedefler veya özlemler yoktur, gelecek nesillere veya bağlı olduğumuz çevreye karşı çok daha az sorumluluk vardır. Geriye kalan, amaçsız ekonomik büyüme ve azınlık için bireysel servet birikimidir. Ta ki hükümetin ve vergi mükelleflerinin parasının bir kez daha keşfedildiği bir sonraki krize kadar. Özel sektör kurtarmalarının ardından kemer sıkma politikaları: Bu, kendi kendini düzenleyen piyasaların sahte vaatlerinin ve modası geçmiş bir para teorisinin teknik özelliklerinin arkasına gizlenmiş neoliberalizmin siyasi platformudur.

Geçtiğimiz 40 yıl içinde neoliberal ideoloji, ekonominin finansallaşmasını ve finans sektörünün deregülasyonunu sağladı. Ekonomi daha istikrarsız ve özel yatırımlar düştü. Azalan üretkenlik ve büyüme oranlarına, kamu sektörü hizmetlerinin küçülmesine, kamu borcunun büyümesine, güvensiz işlerde keskin bir artışa ve gelir eşitsizliğinde bir artışa neden oldu. Mevcut salgın krizin de ortaya çıkardığı üzere, sermaye rezervleri açısından son derece zayıf bir özel sektör yarattı. Birçok işletme, büyük ölçekli işten çıkarmalar ve devlet yardımı olmadan iki ay boyunca durgunluğa dayanamaz. Neoliberalizm sayesinde kapitalizm, en düşük direnç düzeyine gelmiş olabilir. Hemen bir soru akla geliyor: Peki bu kadar uzun süre hayatta kalmayı nasıl başardı? Robert Kuttner makul bir cevap sunuyor: “neoliberal teori, elitler için çok uygun olduğu için ve yaratılmış olan entelektüel sermayenin atalet gücü nedeniyle yaşadı.” Berlin Duvarı’nın yıkılmasının ardından telafi edici ideolojilerin ortadan kalkması ve bunun sonucunda sosyalist fikirlere ve sol partilere verilen zarar da kesinlikle bir rol oynadı.

Bir felaket tarifi

Özellikle iklim değişikliği ve biyolojik çeşitlilik kayıp konusunda biyofiziksel sınırlarına baskı yapan bir dünyada yaşıyoruz. Doğal yaşam alanlarına devamlı insan yerleşimi ve türlerin yok olması, Covid-19 gibi yeni patojenlerin bulaşmasına kapı açıyor. Bu hastalıklar hem sağlık sistemlerine hem de günlük yaşamımıza meydan okumaktadır. Aşırı gelir eşitsizliği – hem ülkeler arasında hem de ülkeler içinde – sosyal dokuyu sökmekte ve küresel istikrarı baltalamaktadır. Bu sorunlarla etkili bir şekilde yüzleşmek için altyapı, refah, sağlık ve eğitim sistemlerine büyük yatırımlara ihtiyaç vardır. Doğayla olan ilişkimizi, yaşam tarzlarımızı ve değerlerimizi genel olarak daha fazla yeniden düşünmeliyiz. Topluma yer bırakmayan, geleceği piyasaların kaprislerine bırakan ve kendini dizginsiz ekonomik büyümeye adamış bir ideolojiyle tüm bu benzeri görülmemiş zorluklarla yüzleştiğinizi hayal edin.

Neoliberalizm toplumun gerçekliğini reddederek, sosyalliği insan türünün temel özelliği olarak kabul etmekte başarısız olur. Soyut gruplar içinde toplanmış izole ve bencil bireyler olarak hayatta kalmadık, aksine kültürel olarak farklı toplulukların ortak değerler, inançlar ve aidiyet duygusuyla birbirine bağlanmış üyeleri olarak hayatta kaldık. Bir birey, ancak sosyalleşme yoluyla gerçekten insan olur ve bu asla tek başına çekirdek aile düzeyinde gerçekleşmez. Tüm önemli insan başarılarının sosyal bir temeli vardır: Ateş kullanımından Ay’a inişe, Neolitik devrimden karmaşık endüstriyel toplumlara. Yağmayla motive edilen ortak savaştan Holokost trajedisine kadar en ciddi sapkınlıklarımız ve patolojilerimiz de toplumsal düzeyde gerçekleşiyor. Topluluk olmadığı fikri, irdelemeye dayanmaz ve sağlam ekonomik ve kamu politikasının temeli de olamaz.

“Topluma yer bırakmayan, geleceği piyasaların kaprislerine bırakan ve kendini dizginsiz ekonomik büyümeye adamış bir ideolojiyle tüm bu benzeri görülmemiş zorluklarla yüzleştiğinizi hayal edin.”

Grup dinamiklerinin yalnızca bireysel özelliklerden kendiliğinden ortaya çıktığı metodolojik bireyciliğin öncülü, karmaşık sistemlerde yeni organizasyon düzeylerinin, tek tek etmenlerin özelliklerinden tahmin edilemeyen ortaya çıkan özellikler getirdiğini kabul etmekte başarısız olur. Biyolojik olarak doğuştan gelen bilişsel yeteneklerimiz ve içgüdüsel davranışlarımız dışında, diğer tüm önemsiz olmayan beceriler sosyalleşme yoluyla oluşur. Bireyler kurucu toplumlarımıza bütünleşir ve onlar tarafından şekillendirilir: Davranışlarımız, toplumun yüksek hiyerarşik seviyesinde ortaya çıkan kurumlar, değerler ve inançlarla sınırlıdır. Doğal afetler ve pandemilerden iklim değişikliğine kadar büyük ölçekli krizlerle bireyler değil toplumlar karşı karşıya gelir ve başa çıkar.

Dünyadaki birçok farklı toplumda gelecek nesilleri ilgilendiren iklim değişikliğini ele almak, toplum kavramına ve ortak bir gelecek vizyonuna bağlıdır. Aslında bir seviye daha yukarı çıkmalı, yerel toplumlarımızın çıkarlarını aşmalı ve türümüz açısından birbirine bağlı tek bir küresel toplum olarak düşünmeliyiz. İklimin değişikliğinin hafifletilmesi ve uyumu için çok ihtiyaç duyulan yatırım, kamu harcamalarını finanse etmek için daha rasyonel başka araçlar mevcut iken keyfi borç oranlarına veya özel piyasalara başvurmaya bağlı olmamalıdır. Önümüzdeki zorlukları ele almak için neoliberal ideolojiyi kullanmak, bir ayıyla yüzleşmek için iğne ile silahlanmak gibidir.

Neoliberalizm Sonrası

Neoliberal ideoloji hızla tarihin çöplüğüne düşüyorsa, onun yerini ne alacak? Elbette, fikirlerinin çoğu, neoklasik iktisat lisansüstü derslerinde, ortodoks iktisatçıların halk müzakerelerinde ve muhafazakar politikacıların söylemlerinde yer alacak. Yine de geçtiğimiz on yıl heterodoks iktisatta, Keynesçilik ve eski kurumsallıktan ekolojik ekonomiye alternatif fikirlerin yeniden canlanmasına tanık oldu.

Bu yeni fikirler muhtemelen sosyal demokrat ve yeşil partilerin siyasi yönelimleriyle uyumlu olacaktır. Mariana Mazzucato gibi bir siyasal iktisatçı nesil, hükümetin iklim krizi, gelir eşitsizliği ve iyi bir toplum inşa etme açısından önemi hakkında yeni fikirler sağlamak için köklü dogmalardan kopuyor. Çalışmaları, neoliberalizmin kendisine dayattığı pasif ve asgari role bağlı kalmak yerine, devletin “ekonomiyi bir misyona” başlatmasıyla – kamu yararı için çalışan yeni ekonomiyi – şekillendirmeye odaklanıyor. [3] Böyle bir düşüncede yalnız değil. Ha-Joon Chang gibi diğer alışılmışın dışında iktisatçılar, hükümetin ekonomiyi istikrarlı, eşitlikçi ve dinamik tutmasının en iyi yolunun daha güçlü bir refah devleti inşa etmek, finans sektörünü uygun şekilde düzenlemek ve sanayi politikası belirlemek olduğunu savunuyor. [4] Sürdürülebilirlik için sanayi politikası bağlamında, örneğin, hükümet döngüsel ekonomiye geçiş gibi sosyal öncelikleri tanımlayacak ve ardından bunları başarmak için özel sektörü düzene sokacaktır. Devlet tarafından yönlendirilen özel sektörün iki temel işlevi olacaktır: Birincisi, endüstriyel strateji tarafından belirlenen özel ihtiyaç ve hedeflerin yerine getirilmesi etrafında kendi kendini organize etmek ve ikincisi, sübvansiyonların ve rekabetçi süreçlerin ortak teşviki altında yenilikler üretmek. Gerektiğinde, hükümet yatırım, mülkiyet veya birincil araştırmanın finansmanı ile devreye girebilir.

“[…] verimli ve geniş çapta erişilebilir kamu kurum ve hizmetlerine sahip yetkin hükümetlere ihtiyacımız var.”

İklim değişikliği, gelir eşitsizliği veya karantinalar gibi karmaşık sorunlarla uğraşırken, verimli ve yaygın olarak erişilebilir kamu kurum ve hizmetlerine sahip yetkin hükümetlere ihtiyacımız var. Piyasalar, bu tür zorluklara yanıt veremeyecek kadar dar odaklı ve kısa vadeli. Dağıtılmış problem çözme sistemleri olarak hareket edebilirler ancak serbest piyasa ortodoksisinin aksine topluma bir yönelim sağlayamazlar.

Bir başka alışılmışın dışında iktisatçı ve Modern Para Teorisinin savunucusu Stephanie Kelton’dur. Bernie Sanders’ın ABD başkanlık kampanyasına tavsiyelerde bulunan Kelton, kamu harcamalarını “potansiyel GSYİH” ve gerçek kaynak kısıtlamaları ile ilişkilendirerek, devlet borcunun sınırları hakkındaki ortak anlayışları alt üst ediyor. İddia şudur ki, bir ulusal ekonominin mevcut kaynakları – insan, sermaye ve doğal – varsa, enflasyonist baskı yaratmadan (tabii potansiyel GSYİH içinde kalacak şekilde) toplumsal öncelikleri karşılamak için hemen kullanılabilirler. Örneğin, Para-Finansmanlı Mali Program kapsamında, merkez bankası Hazine’ye yeni parayla kredi verebilir veya hükümet tahvil ihraç ederek borcunu artırabilir. Merkez bankası, tahvilleri süresiz olarak almayı ve elinde tutmayı kabul ederek, alınan faizleri Hazine’ye iade eder. Her iki durumda da, gelecekteki borç geri ödemesi yükü veya gelecekteki vergi artışlarına ihtiyaç yoktur. Bu politika, herhangi bir yeni madeni para ihracının, çıktıyı artırmanın teknik imkansızlığına anında çarpacağı ve dolayısıyla her zaman enflasyonla sonuçlanacağı endüstri öncesi toplumlarda mümkün değildi. Günümüzün oldukça üretken, teknolojiye dayalı toplumları aynı sınırlarla karşılaşmamaktadır. Kamu yararı için politikalar izlerken resmi bir borç yaratmaya veya keyfi borç / GSYİH oranlarıyla sınırlanmaya gerek yoktur. Yalnızca kaynak kısıtlaması vardır. Bu görüşü kabul etmek, zamanında, büyük ölçekli yatırımlar ve geniş siyasi destek gerektiren iklim değişikliği gibi acil sorunların çözümünde ezber bozan en önemli unsurlardan biri olabilir.

“Avrupa için Yeşil Yeni Düzen’in yarın uygulanmasını engelleyecek hiçbir kaynak kısıtlaması yok.”

Kısa vadede pandeminin neden olduğu durgunlukla ve uzun vadede iklim kriziyle yüzleşmek için gereken kaynaklar elimizin altında. Avrupa için Yeşil Yeni Düzen’in yarın uygulanmasını engelleyecek hiçbir kaynak kısıtlaması yok. Nisan 2020’de, sanayide AB kapasite kullanımı yüzde 70,1 olarak gerçekleşti ve son 25 yılda hiçbir zaman yüzde 85’in üzerine çıkmadı, yani yeni hükümet harcamalarını enflasyonu yükseltmeden karşılayacak yeterli yedek kapasite var. Bugünün durumunda kemer sıkma politikalarının dayatılması sağlam bir ekonomik temele sahip olmayacaktır. Açıkça ters etki yapıp tek olası sonucu – 2008-2009 resesyonundan sonra olduğu gibi – seçmenleri popülist sağın kollarına itmek ve böylece AB’nin geleceğini baltalamaktır. 20. yüzyıl milliyetçiliğinin ölümcül hatalarını henüz unutamayız.

ABD İş Yuvarlak Masası çevresinde toplananlar gibi iş dünyasının büyük bir bölümünün liderleri, neoliberal ideolojinin sütunlarından birini – yalnızca hissedarların çıkarlarına hizmet etme – açıkça reddediyor ve tüm paydaşlarına bağlılıklarını ifade ediyorlar. Toplam 2,4 trilyon dolar değerinde olan ve çoğunlukla Avrupa’da bulunan bir başka büyük şirketler grubu, koronavirüsten ekonomik iyileşmenin yeşil olması çağrısı yapan büyüyen bir koroya seslerini ekledi. Bunlar ve diğer girişimler özel sektörün değişime hazır olduğunu gösteriyor. Hükümetler, sürdürülebilir ve adil ekonomilere doğru ilerlemek için bu fırsatı kullanmalı ve Sosyal Demokratlar, Yeşiller ve soldaki diğer ilerici partiler liderlik etmelidir.

Neoliberal ideoloji, kapitalizmin kendiliğinden bir evrimi olarak ortaya çıkmadı. İkinci Dünya Savaşı’nın ardından belirli siyasi koşullar altında ortaya çıkan, kötü bilime dayanan entelektüel bir yapıdır. 1970’lerin sonlarında belirli bir tarihsel anda etkili iktisatçılar aracılığıyla siyasi arenaya yayıldı. Babaları çoktan öldü ve onu tarihin mezar taşının altına koymanın zamanı geldi.

Çeviren: Ahmet Salih Tuna