Од 2019 година Шпанија беше пред трендовите со почнување стратегија за праведна транзиција за да ги заштити своите историски региони со рудници за јаглен од влијанијата на декарбонизацијата. Роза Мартинез го испитува прифаќањето на праведната транзиција во јавната политика и каде денес се наоѓаат погодените региони во Шпанија. Напредокот е охрабрувачки, но забрзувањето на процесите на дигитализација и на автоматизација значи дека е време да се забрза идејата за праведна транзиција за да може да понуди решенија сигурни во иднината во свет каде што вработувањето е сè понесигурно.
Во 2015 година, пред да биде ратификуван Парискиот договор, Меѓународната организација на трудот ги објави своите Упатства за праведна транзиција кон еколошки одржлива економија и општество за сите. Концептот за праведна транзиција, сепак, веќе беше добро воспоставен меѓу партиите на зелените и активистите за заштита на животната средина. Тој понуди одговор на критиките за еколошката транзиција врз основа на нејзиното влијание врз вработувањето, а, исто така, ја засили социјалната правда како основна зелена вредност.
Од политички концепт до јавна политика
Во Шпанија, праведната транзиција влезе во јавната политика неколку месеци пред да влезе во сила одлуката на ЕУ да ја прекине финансиската помош за индустријата за јаглен, што ги принуди на затворање рудниците што не можат да работат без поддршка. Шпанската социјалистичка работничка партија (ПСОЕ), која дојде на власт во 2018 година, откако гласањето за недоверба ја собори конзервативната Народна партија (ПП), се најде во политички деликатна ситуација имајќи предвид дека најпогодените области беа составени од социјалистички гласачи. Одговорот од Министерството за еколошка транзиција беше да се создаде итен акциски план за праведна транзиција (2019-2021 година) за регионите погодени од затворањето на рудниците и на пет термоцентрали.
Неколку месеци подоцна, во февруари 2019 година, Стратегијата за праведна транзиција се покажа како еден од столбовите на владината Стратегиска рамка за енергија и за клима. Воведувањето социјален агол во климатската политика и енергетската транзиција беше новина во политиката, а подоцна ќе биде усвоено од Европската комисија во Европскиот зелен договор со механизмот за праведна транзиција, почнат во јануари 2020 година.
Каде сме сега? Досега процесите се спроведени само во области погодени од затворањето на рудниците за јаглен и на термоцентралите преку договори со локалната администрација – 13 потпишани до денес – со цел заштита на работните места. Во ноември 2020 година беше објавен краток извештај за напредокот, со детали за акциите извршени до денес и со давање увид во сложеноста на преземениот предизвик.
Ако во свое време рударската индустрија беше најдобар пример за ставање на претпријатијата над работниците, сега историјата се повторува со индустријата за производство на автомобили.
Гледајќи што е постигнато досега, вреди да се нагласи колку е добро дизајнирана стратегијата за праведна транзиција во однос на јавната политика. Има строга методологија, мерливи цели и темелни процеси, кои вклучуваат иновативни карактеристики како што се партиципативна димензија и родова перспектива. Не постои посебно финансирање за секој договор постигнат со локалната администрација; туку, работа на Институтот за праведна транзиција е да ги собере потребните ресурси за секој проект преку постојните начини на финансиска помош. Затоа, сите европски фондови достапни преку механизмот за праведна транзиција и средствата за заздравување и за отпорност (централниот дел од фондот на ЕУ за заздравување од пандемијата, ЕУ на следната генерација (Next Generation EU)) ќе бидат фундаментални. Исто така, вреди да се спомене дека грантовите за инсталирање постројки за обновлива енергија и програми за зелени вработувања вклучуваат приоритетни критериуми за проекти лоцирани во области со воспоставени договори за праведна транзиција.
Астурија: 30-годишно чекање
Како се перципираат овие напори во име на праведната транзиција во погодените области? Прво, вреди да се има предвид фактот дека, откако почна процесот на реструктурирање на рударскиот сектор во 90–тите години, повеќето од овие региони не успеаја да создадат алтернативна економија, иако добија значителни средства. Работата што во последните години ја поттикна Институтот за праведна транзиција наиде на недостиг од предвидливост и стратегија во последните децении, што ја уништи довербата на заедниците во секој процес што ветува идна алтернатива на јагленот.
Новинар што внимателно ги следеше процесите на праведна транзиција спроведени во регионот на Астурија ги опиша како бавни, карактеризирани со многу договори, преговарачки маси и работни групи, но без забележливо водство за да ги обедини напорите на различните нивоа на донесување одлуки вклучени со цел осмислување среднорочна до долгорочна стратегија. Тие, исто така, укажаа на тенденцијата на локалните засегнати страни да размислуваат на краток рок, без разлика дали станува збор за директни инвестиции или за проекти што се привлечни за очи, но неефективни. Последните 30 години предизвикаа широко распространето чувство на фрустрација и на напуштеност меѓу погодените заедници во регионот. Сепак, околностите воопшто не беа поволни за да се продолжи со договорите за праведна транзиција потпишани во 2019 година: вршител на должност една година, а следната глобална пандемија.
Процесите на праведна транзиција не треба да бидат изоставени во пошироките тековни дебати за иднината на работата.
Исто така, вреди да се размисли од каде почнува секоја област бидејќи дури и во самите региони ситуациите се многу различни. Погледнете ја југозападна Астурија, на пример: планински регион со слаби врски и со ретко население, каде што индустријата за јаглен ја водеа мали приватни претпријатија. Со сериозен недостиг во јавните услуги (некои градови се оддалечени речиси два часа од најблиската регионална болница), областа не привлекува инвестиции. Каков вид транзиција може да се случи некаде каде што било тешко да се одржи стабилна популација дури и кога рударската индустрија била активна?
Поинаква е приказната во Налон и во Каудал, големите рударски региони во Шпанија лоцирани во југозападниот дел на Астурија, кои се здобија со политичка слава со нивните штрајкови и со антифашистичкиот бунт за време на диктатурата на Франко. Со силни транспортни врски, тие успеаја да ги задржат жителите што секојдневно патуваат во финансиските центри во регионот, Овиедо, Хихон и Авилес. Во овие области постои еден вид индустриска рамка што, и покрај тоа што е во опаѓање, остави инфраструктура и знаење што може да биде корисно за идните индустриски проекти. Ова е и домот на ХУНОСА, големата јавна компанија за ископување јаглен со 800 вработени, која треба да одигра витална улога во трансформацијата на производствениот модел на Астурија, но не успева во тоа, дали поради инерција, застарени операции или недостиг од стратегиска визија на нејзините директори.
Транзициите никогаш не се лесни. Секоја анализа треба да има на ум колку е трауматично за заедниците да мора одново да се создаваат во трка со времето, кога отсекогаш постоел гарантиран извор на егзистенција. Со оглед на тоа што светот сега се менува брзо, многу жители на погодените заедници се прашуваат зошто не ги искористија последните 30 години. Ова го поставува неизбежното прашање: што ако е предоцна за праведна транзиција базирана на вработување во одредени региони, и покрај сите напори што се направени од 2019 година?
Нови услови за праведна транзиција во 21 век
Еколошката и енергетска транзиција, покрај на јагленот, топлинската и на нуклеарната енергија, ќе влијае и на други сектори, како што се индустријата за производство на автомобили, воздухопловството и петрохемијата. Овие влијанија, исто така, ќе бидат поделени по регионални линии и вреди да се научи од искуствата во другите сектори и региони, иако некои аспекти брзо стануваат застарени.
Јасно е дека е во интерес на социјалната кохезија и на посветеноста да не се остави никој зад себе (во средиште на Агендата за одржлив развој на Обединетите нации до 2030 година) за да се најде алтернатива за процесите на економска трансформација што му штетат на вработувањето и на изворот на егзистенција на даден регион. Сепак, долги години политиката има цел да ги заштити претпријатијата по секоја цена, место да дејствува во најдобар интерес на јавноста. Приоритет беше зачувувањето на неодржливите работни места, и покрај тоа што беше катастрофално за јавната сметка. Спротивно на тоа, многу помалку внимание е посветено на обезбедување достоинствен живот за тие што се погодени од транзицијата, додека чекаат да пристигне алтернатива. Ако во свое време рударската индустрија беше најдобар пример за ставање на бизнисот над работниците, сега историјата се повторува со индустријата за производство на автомобили.
Друго прашање што вреди да се спомене е родовата перспектива вклучена во стратегијата за праведна транзиција, чијашто цел е да се осигури дека новите можности за вработување се еднакви. Гарантирањето на вклученоста на жените во новите можности бара политичка посветеност и учество на различни области на политиката што опфаќаат распределба на одговорноста за нега, јавни услуги, обука и за вработување.
Сепак, клучно е да се прошири концептот на праведна транзиција надвор од зелената трансформација. Другиот вектор на продуктивна трансформација – дигитализација – ќе има огромно влијание врз вработувањето, особено на работни места и во сектори што бараат пониско квалификувана работна сила. И покрај тоа како влијанијата ќе се шират низ регионите и општеството, зар не треба да размислиме како да избегнеме да оставиме зад себе милиони луѓе што ќе бидат погодени од автоматизацијата на производството и на услугите? Со прогнозите што укажуваат дека дигитализацијата ќе доведе до нето-уништување на работните места, сигурно би имало смисла да се почне со дизајнирање други, комплементарни модели за праведна транзиција, кои не се базираат само на создавање и на зачувување работни места.
Зелените први го донесоа концептот за праведна транзиција на маса, па тие први треба да постават нова парадигма.
Процесите на праведна транзиција не треба да бидат изоставени во пошироките тековни дебати за иднината на работата. Ако сè понесигурната состојба на вработување значи дека треба да ја преиспитаме политиката за социјална заштита, ова треба да ја формира основата на плановите за праведна транзиција од две причини: прво бидејќи процесите што влијаат врз вработувањето бараат итни решенија насочени кон заштита на егзистенцијата на погодените бидејќи краткорочните потреби не треба да ја одредуваат среднорочната до долгорочна стратегија. И второ бидејќи давањето ветувања за благосостојба засновани само на создавање работни места, можеби, нема да биде можно во 21 век, со оглед на природата и на брзината на промените денес.
Зелените први го донесоа концептот за праведна транзиција на маса, па тие први треба да постават нова парадигма. Првенствено, треба да се поврзе со други дебати длабоко поврзани со еколошката транзиција надвор од енергијата и од климата: распределба на работата, намалување на нивото на производство и на потрошувачка, физички ограничувања на енергетската транзиција и дигитализација и универзален основен приход. Второ, ќе биде неопходно да се развие нова визија што се стреми кон идејата за просперитет со помалку работни места.
Во политиката постои голема неподготвеност да се признае колку е тешко да се врати на претходните нивоа на вработување. Сепак, јасно е дека создавањето производствен систем изграден врз основа на работни места што се зелени, квалификувани и со висока додадена вредност ќе биде долг процес и неизвесен како светот во кој живееме.
Транзиција што никого не остава зад себе
Транзицијата кон зелена и дигитална економија веќе е во тек; се движиме кон декарбонизација и дигитализација. Фондот на ЕУ на следната генерација (Next Generation EU) ќе ги забрза овие процеси и нивните влијанија, и позитивни и негативни. Сега повеќе од кога и да е разговорот за праведна транзиција мора да биде заснован на јавна политика што е строга, мерлива и што може да се процени. Шпанија заврши добра работа во овој поглед со својата добро осмислена, среднорочна до долгорочна стратегија за праведна транзиција.
Процесите што се веќе во тек во регионите погодени од затворањето на рудниците за јаглен и на термоцентралите ни овозможуваат да го измериме расположението на населението, кое во голема мера се карактеризира со нетрпение и со скептицизам по 30 години лоша подготовка. Тие, исто така, ја демонстрираат важноста да се препознае од каде почнува секоја област: не постојат два процеса што ќе бидат исти, и приспособениот пристап ќе направи голема разлика кога станува збор за осмислување на економската алтернатива.
И на крај, иако зачувувањето на работните места е неопходна и целосно легитимна цел, сегашната стапка на промени бара преиспитување на дискурзивната рамка за праведна транзиција. Со оглед на сложеноста на денешниот свет, би било разумно да се поврземе со други тековни дебати, како што е иднината на вработувањата или универзалниот основен приход. Еколошката транзиција е многу повеќе од случај на декарбонизација на економијата. Ќе има општествени, културни и релациски последици што мора да се земат предвид за да се поддржи централниот принцип на праведна транзиција: да не се остави никој зад себе.